Πειράματα για την υπακοή στην εξουσία

Η κοινωνική επιρροή είναι ένα διαχρονικό θέμα που απασχολεί αρκετούς. Είναι μία διαδικασία στην οποία στάσεις, συναισθήματα και συμπεριφορές επηρεάζονται από την πραγματική, την φανταστική ή την υπαινισσόμενη παρουσία των άλλων. 

Την κοινωνική επιρροή και συγκεκριμένα την υπακοή καθώς και τους παράγοντες που την επηρεάζουν, εξετάζουν αρκετοί επιστήμονες με το πιο εκκεντρικό και ευρέως διαδεδομένο πειραμα αυτό του Milgram.

Το πείραμα υπακοής του Stanley Milgram

Συγκεκριμένα, ο Stanley Milgram το 1974 για να διαπιστώσει κατά πόσο μπορεί ένα άτομο να υπακούσει σε μία αυθεντία και να εκτελέσει κάποια ανήθικη πράξη, διεξήγαγε ένα πείραμα.

Το πείραμα αυτό είχε ως εξής: ο Milgram, κοινοποίησε μία διαφήμιση σε μία εφημερίδα, να συμμετέχουν εθελοντικά όσοι επιθυμούν για την έρευνα που θα διεξαγόταν στο πανεπιστήμιο Yale και αφορούσε την τιμωρία στην ανθρώπινη μάθηση. Αρχικά, ταξινομούσε τους εθελοντές σε ζευγάρια, τα οποία τραβούσαν λαχνούς για να καθορίσουν ποιος θα παριστάνει το μαθητή και ποιος το δάσκαλο.

Ωστόσο, εν αγνοία του συμμετέχοντα, ο μαθητής ήταν πάντα ο βοηθός του ερευνητή. Έπειτα, ο μαθητής όφειλε να μάθει μια λίστα από λέξεις που σχετίζονται. Ο ρόλος του δασκάλου ήταν να κάνει ηλεκτροσόκ στο μαθητή κάθε φορά που αποτύγχανε στο συσχετισμό των λέξεων και να χορηγούσε όλο και περισσότερα βολτ στο επόμενο λάθος. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο δάσκαλος έβλεπε το μαθητή να είναι δεμένος στη καρέκλα με τα ηλεκτρόδια αλειμμένα με μία ειδική αλοιφή και έπειτα όταν μεταφέρθηκε σε άλλο δωμάτιο όπου βρισκόταν η γεννήτρια ηλεκτροσόκ, ήταν μαζί του και ο πειραματιστής.

Για τα αποτελέσματα της έρευνας ζητήθηκε από 110 ειδήμονες στην ανθρώπινη συμπεριφορά να προβλέψουν το ποσοστό αυτών που θα υπακούσουν στις εντολές.

Οι διάφοροι επιστήμονες, μεταξύ των οποίων ήταν και ψυχολόγοι, είχαν προβλέψει ότι μόνο το 10% περίπου των συμμετεχόντων θα έφταναν μέχρι και τα 180 V και κανείς δεν θα συνέχιζε μέχρι το τέλος.

Στην πραγματικότητα όμως, τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι το 65% των συμμετεχόντων συνέχισε μέχρι το τέλος!

Παράγοντες που επηρεάζουν την υπακοή

Συνολικά, είχε πραγματοποιήσει δεκαοκτώ πειράματα στα οποία κάθε φορά λάμβανε υπόψη του διαφορετικές παραμέτρους που μπορεί να επηρέαζαν την υπακοή. Ένας παράγοντας που ενδέχεται να επηρέαζε την υπακοή ήταν η αμεσότητα μεταξύ του θύματος και του συμμετέχοντος.

Όταν οι συμμετέχοντες δεν έβλεπαν το θύμα αλλά άκουγαν τα χτυπήματά του στον τοίχο, το 65% έφτανε ως το τέλος. Όταν όμως οι συμμετέχοντες δεν είχαν καθόλου οπτική ή ακουστική επαφή με το θύμα, το 100% έφτανε ως τα 450 Volt. Αντίθετα, στην περίπτωση που το θύμα ήταν στο ίδιο δωμάτιο με τον συμμετέχοντα, τότε το 40% έφτανε μέχρι τέλους. Και μετά από παρέμβαση του δασκάλου, ο οποίος τοποθετούσε το χέρι του συμμετέχοντα στο ηλεκτρόδιο, μόνο το 30% έφτανε στο ακραίο όριο.

Εκτός της αμεσότητας μεταξύ θύματος και συμμετέχοντα σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και η αμεσότητα του φορέα εξουσίας, που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ο πειραματιστής. Έτσι παρατηρείται ότι όταν ο πειραματιστής ήταν απών και οι συμμετέχοντες λάμβαναν τις οδηγίες μέσω τηλεφώνου, το 20.5% υπάκουσε στις εντολές του και όταν ο δάσκαλος δεν έδινε ούτε εντολές το 2.5% έφτανε μέχρι το τέλος.

Επιρροή, επίσης, ασκεί και η ομαδική πίεση. Για παράδειγμα, αν στην ομάδα υπήρχαν δύο άτομα που δε συμμορφώνονταν με τις οδηγίες τότε η υπακοή θα μειωνόταν στο 10%. Αν όμως στην ομάδα υπήρχαν δύο υπάκουα άτομα που θα ακολουθούσαν πιστά τις οδηγίες, τότε η υπακοή θα άγγιζε μέχρι και το 92.5%. Ο άνθρωπος αναγκάζεται να συμμορφώνεται γενικότερα στις κοινωνικές ομάδες και μέσω αυτών επιβεβαιώνει κατά πόσο είναι σωστά ή όχι αυτά που σκέφτεται να κάνει.

Ακόμη, το ότι το πείραμα αρχικά ξεκίνησε με αμελητέες ποσότητες ηλεκτροσόκ ήταν γεγονός που επηρέασε την υπακοή. Εφόσον μπήκαν στη διαδικασία να χορηγήσουν ηλεκτροσόκ ήταν δύσκολο να αλλάξουν γνώμη αργότερα.

Αυτή η στρατηγική πειθούς είναι παρόμοια με την τακτική foot in the door.  Αν κάποιος δηλαδή, αποδεχτεί ένα μικρό αίτημα, τότε δέχεται με προθυμία και ένα μεγαλύτερο.

Το κεντρικό αίτημα στη παρούσα έρευνα έπεται από αιτήματα μικρότερης εμβέλειας. Ξεκίνησε από αιτήματα μικρής χορήγησης ηλεκτροσόκ που σταδιακά αυξανόταν.

Επιπλέον, η νομιμότητα του φορέα εξουσίας καθορίζει τα αποτελέσματα της υπακοής καθώς έχει υποστηριχθεί και με το πείραμα του Milgram (1967) αλλά και με το πείραμα του Bushman (1984,1988) ότι όσο πιο νόμιμο είναι ή θεωρείται ένα πρόσωπο τόσο πιο εύκολα επηρεάζει τους υπόλοιπους στο να τον υπακούσουν.

Το πείραμα συμμόρφωσης του Asch

Όσον αφορά την ομαδική πίεση που υφίσταται το άτομο και επιδρά στην υπακοή, ο Asch επιστράτευσε ένα πείραμα για να αποδείξει ότι όντως ισχύει αυτό. Ο Asch, πίστευε πως η συμμόρφωση συντείνει στον καθορισμό της σωστής συμπεριφοράς διότι μέσω των υπολοίπων παραδειγματίζεται και μιμείται. Στην ουσία υποστήριζε ότι τα άτομα συμμορφώνονται άμεσα ή έμμεσα από την κοινωνική επιρροή, που συνήθως ασκείται από την πλειοψηφία και εξαρτώνται από αυτήν για κανονιστικούς και πληροφοριακούς λόγους.

Επέλεξε άνδρες φοιτητές σε ομάδες επτά - εννιά ατόμων. Στη συνέχεια, ο καθένας έλεγε δημόσια την γνώμη του για το ποια γραμμή από τις τρεις που τους είχαν προτείνει ήταν ίδια με μία αρχική γραμμή. Στην έρευνα όμως μόνο ένας ήταν ανυποψίαστος για το τι πραγματικά συνέβαινε και απαντούσε προτελευταίος.

Έγιναν δεκαοκτώ δοκιμές. Οι οδηγίες που είχαν δοθεί στους πειραματικούς συνεργούς ήταν να δίνουν λάθος απαντήσεις στις δώδεκα δοκιμές, στις έξι να επιλέγουν την μεγαλύτερη γραμμή και στις άλλες έξι την μικρότερη γραμμή. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το 25% των συμμετεχόντων δεν επηρεάστηκαν από τα λεγόμενα των υπολοίπων, το 50% συμμορφωνόταν με έξι ή παραπάνω λανθασμένες επιλογές και το 5% στις δώδεκα δοκιμές πίστεψε ότι οι γραμμές που έλεγαν οι υπόλοιποι ήταν όντως ίδιες.

Όταν ο Asch ρώτησε τους συμμετέχοντες για πιο λόγο συμμορφώθηκαν, εκείνοι απάντησαν ότι το έκαναν από αβεβαιότητα για τις απαντήσεις τους, επειδή οι υπόλοιποι ισχυρίζονταν άλλα, και από αμηχανία, άγχος καθώς και από φόβο ενδεχόμενης επίκρισης.

Το πείραμα του Hofling

Ένα σημαντικό πείραμα διεξήγαγε και ο Hofling (1966) όσον αφορά την υπακοή στην εξουσία. Στο συγκεκριμένο πείραμα ελέγχθηκε αν και κατά πόσο, νοσηλεύτριες ιδιωτικών και δημόσιων νοσοκομείων μπορούσαν να παραβιάσουν τους νοσοκομειακούς κανόνες και την επαγγελματική πρακτική υπακούοντας σε εντολές ανωτέρων.

Έτσι, όταν μια νοσηλεύτρια είχε βάρδια, την κάλεσε ένας γιατρός του νοσοκομείου τον οποίο όμως δεν γνώριζε. Συστήθηκε ως Δρ. Σμιθ από το ψυχιατρικό. Του είχαν ζητήσει, σύμφωνα με τα λεγόμενα του, να δει τον κύριο Τζονς το πρωί αλλά και εκείνη τη βραδιά. Μέχρι να έφτανε όμως, έπρεπε να πάρει ορισμένα φάρμακα.

Είπε λοιπόν στην νοσοκόμα, να χορηγήσει Astroten: Κάψουλες 5 mg, συνήθης δόση 5mg και μέγιστη ημερήσια δόση 10mg.

Έπειτα της είπε: «θα μπορούσατε να δώσετε στον κύριο μια δόση των 20mg; Θα ανέβω σε 10 λεπτά. Θα υπογράψω τότε την εντολή αλλά θα ήθελα μέχρι τότε να αρχίσει η δράση των φαρμάκων».

Παρόλο που η εντολή αυτή παραβίαζε αρκετούς κανονισμούς (η δόση ήταν υπερβολική, απαγορεύονται τηλεφωνικές εντολές για φάρμακα, το φάρμακο δεν ήταν εξουσιοδοτημένο και η εντολή δόθηκε από άγνωστο), το 95% των νοσηλευτριών ήταν έτοιμες να χορηγήσουν το φάρμακο!

Το πείραμα του Zimbardo

Με τη νομιμότητα της εξουσίας, έχει ασχοληθεί και ο Zimbardo (1972), προκειμένου να διαπιστώσει τις ψυχολογικές διεργασίες κατά την ανάληψη ρόλων φυλακισμένων και φυλάκων. Προσομοίωσε λοιπόν το πανεπιστήμιο Stanford σε φυλακές.

Εν συνεχεία, έβαλε αγγελία σε εφημερίδα για συμμετοχή σε ψυχολογικό πείραμα. Από αυτούς που ανταποκρίθηκαν, επιλέχθηκαν 24, οι οποίοι ήταν ώριμοι, συναισθηματικά σταθεροί, οξυδερκείς, λευκοί της μεσοαστικής τάξης των Ηνωμένων Πολιτειών και του Καναδά και χωρίς ποινικό μητρώο.

Έπειτα, στρίβοντας νόμισμα, οι μισοί ορίστηκαν φύλακες και οι άλλοι μισοί φυλακισμένοι. Οι φύλακες, ενημερώθηκαν για τις ευθύνες τους αλλά και τον ενδεχόμενο κίνδυνο της κατάστασης καθώς και για την προστασία του εαυτού τους. Αμέσως, οι φύλακες πήραν τους φυλακισμένους από τα σπίτια τους με αστυνομικό αυτοκίνητο, τους έβαλαν χειροπέδες και με δεμένα μάτια τους μετέφεραν στις φυλακές, όπου τους έψαξαν, τους έκαναν ντους για ψείρες και πήραν δακτυλικά αποτυπώματα, τους δώσανε αριθμούς και τους έβαλαν σε κελιά ανά τρεις.

Έπρεπε να καθίσουν δύο εβδομάδες, αλλά στο τέλος της 6ης ημέρας, αναγκάστηκαν να σταματήσουν το πείραμα διότι πλέον δεν αντιλαμβανόταν κανείς πού τελείωνε η πραγματικότητα και πού άρχιζαν οι ρόλοι.

Υπήρξαν μεγάλες διαφορές στη συμπεριφορά, τη σκέψη και τα συναισθήματά τους. Αμφισβητούσαν πλέον τον εαυτό τους. Οι φύλακες ένιωθαν ικανοποίηση όταν ασκούσαν βία στους φυλακισμένους, τους φερόταν σαν ζώα, ενώ οι φυλακισμένοι μισούσαν τους φύλακες, ήθελαν να αποδράσουν και υποτάχθηκαν σε αυτούς.

Παρά το γεγονός ότι ασκήθηκαν έντονες κριτικές στο πείραμα του Milgram διότι θεωρήθηκε αντιδεοντολογικό, συνέβαλλε στο να κατανοηθεί ότι η κοινωνική επιρροή μπορεί να προκαλέσει επιφανειακή ενδοτικότητα σε αιτήματα, υπακοή σε διαταγές και εσωτερικευμένη συμμόρφωση σε ομαδικές νόρμες. Δεν πρέπει λοιπόν να υποτιμούμε τον βαθμό και την ισχύ των κοινωνικών δυνάμεων στην ανθρώπινη συμπεριφορά.

Βιβλιογραφία

1. Alain Blanchet & Alain Trognon, (2002). Ψυχολογία ομάδων. Θεωρητικές προσεγγίσεις και εφαρμογές των μοντέλων. Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλας, 2η έκδοση.
2. Asch S.E, (1951). Effects of group pressure on the modification and distortion of judgments. In H. Guetzkow editor. Groups, leadership and men(pp.177-190). Pittsburgh, PA: Carnegie Press.
3. Bushman B.J. (1984). Perceived symbols of authority and their influence on compliance. Journal of Applied Social Psychology, 14, 501-508. 
4. Hogg and Vaughan, (2010). Κοινωνική ψυχολογία. In Αλεξάνδρα Χαντζή editor. Κοινωνική επιρροή. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.
5. Κοκκινάκη Φ., (2006). Κοινωνική ψυχολογία. In Γιώργος Δαρδανός editor. Αθήνα: Εκδόσεις Τυπωθήτω.