Εσωτερικός γονέας, εσωτερικός ενήλικας, εσωτερικό παιδί

Όπως και άλλοι θεραπευτές της εποχής του, ο Καναδός ψυχίατρος Eric Berne παρατήρησε πως οι εμπειρίες που βιώνουν οι άνθρωποι κατά τα πρώιμα χρόνια της ζωής διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και στη συμπεριφορά στην ενήλικη ζωή.

Η προσφορά του Berne στην κατανόηση του ανθρώπινου ψυχισμού, έγκειται στην περιγραφή του τρόπου με τον οποίο οι πρώιμες εμπειρίες συμβάλλουν στη διαμόρφωση τριών πλευρών που απαρτίζουν το Εγώ.

Διαβάστε ακόμη το σχετικό άρθρο : Οι 7 βασικές ανάγκες του εσωτερικού παιδιού.

Οι τρεις καταστάσεις του εγώ, σύμφωνα με τον Berne είναι ο γονέας, ο ενήλικας και το παιδί, και δεν ταυτίζονται με πραγματικά πρόσωπα, αφού αποτελούν εσωτερικευμένες οντότητες.

Πολλοί παρομοιάζουν το εγώ με ένα κασετόφωνο στο οποίο έχουν εγγραφεί κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής τρεις κασέτες, η κασέτα του γονέα, του ενήλικα και του παιδιού, που αναπαράγονται συνεχώς στην ενήλικη ζωή.

Ο εσωτερικός γονέας αποτελεί τη διδαγμένη αντίληψη της ζωής και περιλαμβάνει γνώσεις, αξίες και αρχές που αποδέχτηκε ο άνθρωπος από πρόσωπα που είχαν γονεϊκό ρόλο τα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής του (Berne, 1999).

Σχηματίστηκε υπό την επίδραση εντολών και οδηγιών που δέχθηκε από τους γονείς και, στη συνέχεια, από κάθε πρόσωπο που άσκησε ένα είδος φροντίδας, όπως παππούδες, θείοι, δάσκαλοι κ.ά. Κοινό συστατικό των εντολών και των οδηγιών είναι ότι εμπεριέχουν το «πρέπει».

Οι εντολές του γονέα αφορούν το «Τι» ενώ οι οδηγίες το «Πώς» και αποτελούν υποδείξεις για το τι πρέπει να κάνεις και πώς πρέπει να το κάνεις, π.χ., «πρέπει να σέβεσαι τους μεγαλύτερους, να τους μιλάς στον πληθυντικό».

Το μίγμα εντολών και οδηγιών με την πάροδο του χρόνου εσωτερικεύεται και επηρεάζει τη σκέψη, τον τρόπο βίωσης των συναισθημάτων και τη συμπεριφορά. Κάθε φορά που λέω στον εαυτό μου, πρέπει να κάνω δίαιτα, πρέπει να ξυπνήσω στις εφτά, πρέπει, πρέπει, πρέπει... ακούω τη φωνή του εσωτερικευμένου γονιού.

Ο γονέας όμως έχει δύο πλευρές, τον επικριτικό και τον φροντιστικό γονιό, όπως επίσης κάθε ένας από τους δύο μπορεί να έχει μια θετική και μία αρνητκή επίδραση στην εξέλιξη. Θα μπορούσαμε να πούμε πως η θετική πλευρά του εσωτερικού επικριτικού γονιού είναι εκείνη που λέει «Έχεις πιει αρκετά, μην οδηγήσεις» ή «Τρέχεις πολύ, ελάττωσε την ταχύτητα» ή «Έχεις πυρετό, κάθισε σπίτι σήμερα».

Αντίστοιχα, η αρνητική εκδοχή του επικριτικού γονιού μπορεί να είναι «Είσαι πολύ μεγάλη για να φοράς φανταχτερά ρούχα» ή «Είσαι ηλίθιος, έτσι που τρέχεις θα σκοτωθείς» ή «Αν βγεις έξω με πυρετό θα το μετανιώσεις».

Ο θετικός φροντιστικός γονιός προέρχεται από την πλευρά εκείνη που λέει «Εντάξει, κουράστηκες αρκετά αυτή την εβδομάδα, πάρε τους φίλους σου να πιεις ένα κρασάκι».

Ο θετικός φροντισιτκός γονιός μέσα σου δημιουργήθηκε επειδή κάποτε ένα σημαντικό πρόσωπο σου εόχε μιλήσει με ανάλογο τρόπο. Για παράδειγμα, μπορεί να σου είχε πει «Φαίνεται πως θα βρέξει. Κοίτα κι εσύ τον ουρανό κι αποφάσισε αν θα πάρεις ομπρέλα».

Είναι εκείνος που σου είπε «Εντάξει, έκανες ένα λάθος, τι έμαθες τώρα για τον εαυτό σου;»

Δημιουργήθηκε επίσης επειδή κάποιος σου είχε θέσει όρια και σου επέτρεψε να μάθεις την υπομονή και τη συνέπεια όταν τα παραβίασες χωρίς να σε τιμωρήσει.

Ο αρνητικός φροντιστικός γονέας σε επισκέπτεται κάθε φορά που ακούς μέσα σου τη φωνή να λέει «Έλα τώρα, κάθισε στο σπιτι να ξεκουραστείς, πού να τρέχεις τέτοια ώρα».

Προέρχεται ίσως από τη συμπεριφορά των γονιών που σε έφεραν στον κόσμο, όταν κάθε μέρα σου έδεναν τα κορδόνια για να μην κουραστείς, με αποτέλεσμα να αργήσεις πολύ να μάθεις να τα δένεις μόνος σου, και όταν σου λύθηκαν στη διάρκεια της προπόνησης στο ποδόσφαιρο ήρθες σε πραγματικά δύσκολη θέση.

Ίσως ακόμη να προέρχεται από τότε που, μέσα από τη δική τους υποκειμενική αντίληψη για τη θερμοκρασία, σε φόρτωναν με μια μπλούζα για να μην κρυώσεις και σε εμπόδισαν να μάθεις να εμπιστεύεσαι την εσωτερική θερμορυθμιστική λειτουργία του οργανισμού σου.

Ο αρνητικός φροντιστικός γονιός είναι αυτός που στην καθημερινότητά μας αποκαλούμε υπερφροντιστικό. Με άλλα λόγια, οι αρνητικές πλευρές του επικριτικού και του φροντιστικού γονέα προήλθαν από τότε που κάποιο σημαντικό πρόσωπο σε εμπόδισε να μάθεις τον εαυτό σου μέσα από τα λάθη σου, από τις φυσικές και τις λογικές συνέπειες των πράξεών σου.

Ο αρνητικός επικριτικός και ο αρνητικός φροντιστικός καταστέλλουν, επιβάλλουν τα πρέπει, συχνά ενοχοποιούν, προσβάλλουν, απαιτούν και επιβάλλουν τιμωρίες.

Ενώ και ο δύο σε βοηθούν να προσαρμοστείς στην πραγματικότητα της ζωής, το κάνουν με έναν τρόπο δυσλειτουργικό. Κάτω από την επίδρασή τους, τα παιδιά δεν μαθαίνουν να εμπιστεύονται τον εαυτό τους παρά μόνο να εξαρτώνται, αφού η συμπεριφορά προσαρμογής έρχεται ως αποτέλεσμα φόβου και υποταγής.

Αντίθετα, ο θετικός επικριτικός και ο θετικός φροντιστικός γονέας συμβάλλουν στην καλλιέργεια εμπιστοσύνης προς τον εαυτό και στην καλλιέργεια εσωτερικής συνέπειας και στηρίζουν την αυτονόμηση.

Ο εσωτερικός ενήλικας

Ο εσωτερικός ενήλικας αρχίζει να δομείται μέσα μας, αρκετά νωρίς, κυρίως μέσω της σωματικής και της συναισθηματικής αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Είναι η πλευρά εκείνη που υπολογίζει και αξιοποιεί τα δεδομένα που προσλαμβάνει στην παρούσα στιγμή από το περιβάλλον και ανταποκρίνεται σε αυτά με τη σκέψη, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά.

Μπροστά σε έναν πραγματικό κίνδυνο, θα βιώσει φόβο, θυμό ή λύπη, συναισθήματα που θα οδηγήσουν σε δράση αυτοπροστασίας. Για παράδειγμα, κάποιος που σχεδιάζει τις διακοπές του, θα σκεφθεί και θα υπολογίσει με βάση τα έσοδα και τα έξοδα, την οικονομική του δυνατότητα κατά την παρούσα στιγμή ώστε να επιλέξει τελικά την κατηγορία του ξενοδοχείου που θα καταλύσει, την περιοχή και τα μέσα με τα οποία θα κινηθεί.

Ο ενήλικας, κατά κάποιον τρόπο, βρίσκεται ανάμεσα στην κατάσταση του γονιού και του παιδιού και εργάζεταιπροκειμένου να καταλαγιάσει τις εντάσεις που προκαλούνται μεταξύ των θέλω του παιδιού και των πρέπει του γονιού.

Το εσωτερικό παιδί

Η κασέτα του παιδιού προέρχεται από την ηλικία των δέκα περίπου μηνών, όταν το βρέφος προσπαθεί να εξερευνήσει το περιβάλλον. Οι εγγραφές του δημιουργούνται σε συνάρτηση με την κασέτα του γονιού, ανάλογα δηλαδή με τον αυταρχισμό, την επιτρεπτικότητα και τη φροντίδα που εκείνος εκφράζει.

Είναι μια κατάσταση που περιλαμβάνει δυο επιμέρους πλευρές: το φυσικό, και το προσαρμοσμένο παιδί. Το προσαρμοσμένο παιδί άλλοτε εμφανίζεται ως υποταγμένο και άλλοτε ως αντιδραστικό. Βέβαια, η πραγματικότητα είναι πιο πολυσύνθετη όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Σε γενικές γραμμές, μπροούμε να πούμε ότι ενώ το φυσικό παιδί δρα, το υποταγμένο και το αντιδραστικό αποσυρονται από τη δράση, το πρώτο μέσα από την υποταγή και το δεύτερο μέσα από τη σύγκρουση.

Το φυσικό παιδί είναι εκείνο με το οποίο ήρθε ο καθένας μας στη ζωή και σχετίζεται με αυτό που ο Carl Rogers ονόμασε οργανισμικό εαυτό. Το φυσικό παιδί είναι ενεργοποιημένο κάθε φορά που νιώθουμε μια αυθόρμητη διάθεση να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας αυτή τη στιγμή.

Χαρακτηριστικό του είναι ο αυθορμητισμός και έχει την τάση να συμπεριφέρεται ανεξάρτητα από τις όποιες επιθυμίες ή εντολές του γονιού και ανεξάρτητα από τους υπολογισμούς του ενήλικα. Είναι το παιδί που έκανε κάποτε πετάλι με όλη του την δύναμη σε μια κατηφόρα μόνο και μόνο για να νιώσει «πεταλούδες» στην κοιλιά του και όταν μεγάλωσε ερωτεύθηκε για να νιώσει την ίδια αίσθηση.

Λειτουργεί δηλαδή αψηφώντας τις εντολές των γονιών, τους κανόνες και τα όρια.

Στην ενήλικη ζωή, είναι η πλευρά που οδηγεί στον έρωτα, στην απόλαυση και στην ελεύθερη έκφραση. Το φυδικό παιδί, όμως, έχει κι αυτό μια θετική και μια αρνητική πλευρά. Η θετική πλευρά είναι εκείνη που επιζητεί τη διασκέδαση, την απόλαυση και τη χαρά.

Είναι εκείνη η πλευρά που θέλει να κάνει γυμνισμό σε μια ερημική παραλία μόνο και μόνο για ν ανιώσει το σώμα ελεύθερο όπως όταν γεννήθηκε.

Η αρνητική πλευρά εμφανίζεται όταν η ικανοποίηση που επιζητεί δεν είναι σύμφωνη με τα κοινωνικά δεδομένα και όταν βάζει σε κίνδυνο τον εαυτό ή τους άλλους ανθρώπους.

Το να πιει κάποιος σε μια τεβέρνα με τους φίλους του, να γελάσει και να διασκεδάσει είναι μια συμπεριφορά που προέρχεται από το θετικό φυσικό παιδί, αν όμως επιστρέψει στο σπίτι του οδηγώντας ζαλισμένος από το ποτί αυτή η συμπεριφορά προέρχεται από το αρνητικό φυσικό παιδί. Το προσαρμοσμένο έχει και αυτό δύο πτυχές, το υποταγμένο και το αντιδραστικό σε αρνητικές και θετικές εκδοχές.

Κοινό χαρακτηριστικό του υποταγμένου όσο και του αντιδραστικού είναι ότι ενεργούν με βάση εξωτερικούς παράγοντες. Πρόκειται δηλαδή για ετεροπροσδιορισμένες συμπεριφορές που δημιουργούν προσκολλήσεις σε εξωτερικά αντικείμενα. Το αρνητικό υποταγμένο παιδί συμπεριφέρεται με μοναδικό κριτήριο να είναι αποδεκτό και επιθυμητό από τους άλλους. Είναι προφανώς αυτό που συμβιβάστηκε με τους όρους αξίας που δέχτηκε κάποτε.

Για παράδειγμα, κάποιος που ενώ έχει επισκεφθεί ένα σπίτι θέλει να πάει στην τουαλέτα, αλλά επιλέγει να υποφέρει ελέγχοντας τους σφιγκτήρες του γιατί κάποτε του είπαν ότι αυτό δεν είναι σωστό, με συνέπεια να συμπεριφέρεται ως φοβισμένος και άτολμος.

Το θετικό υποταγμένο παιδί είναι αυτό που υπακούει σε κανόνες χρήσιμους για την επιβίωσή του. Είναι η πλευρά εκείνη που ορίζει σε κάποιον να είναι ευγενικός ή να μην τοποθετεί τα παπούτσια στο απέναντι κάθισμα  στο τρένο. Το αρνητικό αντιδραστικό παιδί είναι εκείνη η πλευρά που οδηγεί κάποιον να πάει ενάντια στους κανόνες και στα πρέπει.

Προέρχεται από εκείνη την πλευρά που, όταν βρισκόταν μόνο του, έλεγε όλα τα βρομόλογα που απαγορευόταν να λέει. Στην ενήλικη ζωή ίσως μιλάει κακοπροαίρετα πίσω από την πλάτη των συναδέλφων.

Το θετικό επαναστατικό παιδί είναι εκείνο που πηγαίνει αντίθετα στις επιταγές: δένει τα κορδόνια του με έναν διαφορετικό, δικό του τρόπο.

Στην ενήλικη ζωή, μπορεί να έχει την τόλμη να πάει ανάποδα στις νόρμες, όταν αυτές έχουν πάψει να είναι λειτουργικές, και να βρει νέους δημιουργικούς τρόπους να λύνει τα προβλήματα.

Πιθανώς να στραφεί προς τον εαυτό του, να αμφισβητήσει παγιωμένες αντιλήψεις και προκαταλήψεις, να πετάξει από επάνω του βάρη του παρελθόντος και να ανοίξει το δρόμο στο φυσικό παιδί.

Ο λειτουργικός ενήλικας

Όταν ο εσωτερικός ενήλικας παραμένει «αμόλυντος» από κάθε αρνητική πλευρά του γονέα και του παιδιού συντονισμένος με τις θετικές πλευρές, συνιστά την κατάσταση που ονομάζουμε «λειτουργικό ενήλικα».

Ο λειτουργικός ενήλικας δεν ταυτίζεται με κάποιες από τις πλευρές του εγώ, αλλά αποτελεί μια σύνθεση των θετικών λειτουργιών του εγώ. Ίσως καλύτερο είναι να φανταστούμε τον λειτουργικό ενήλικα σαν το σύνολο των μελών του πληρώματος ενός πλοίου που ταξιδεύει με ανοιχτά τα πανιά. Ενός πληρώματος που γνωρίζει τον προορισμό του και τα μέλη του συνεργάζονται αρμονικά για ένα καλό και ασφαλές ταξίδι, στις μπονάτσες και στις τρικυμίες.

Ο ενήλικας υπολογίζει χρόνους και αποστάσεις, τον αέρα και τα εφόδια του ταξιδιού. Ο θετικός φροντιστικός γονιός, δίνει οδηγίες και, όταν χρειάζεται, εντολές δίχως όρους, ενώ αξιοποιεί σωστά τις πληροφορίες, συνήθως στις φουρτούνες.

Ο θετικός φροντιστικός γονιός μεριμνά για τη σωστή διατροφή, τον ύπνι, την ξεκούραση και προνοεί. Το θετικό αντιδραστικό παιδί αμφισβητεί δημιουργικά. Οδηγεί το πλήρωμα σε αυτοαμφισβητήσεις και σε επαναπροσδιορισμούς. Το θετικό προσαρμοσμένο παιδί ακολουθεί τους κανόνες που είναι απαραίτητοι. Το θετικό φυσικό παιδί χαίρεται και απολαμβάνει το ταξίδι.

Συμπερασματικά, ο λειτουργικός ενήλικας είναι παρών κάθε στιγμή σε σύνδεση με την πραγματικότητα, διαθέτει συνειδητότητα και διάκριση. Προνοεί και αντιμετωπίζει τις φουρτούνες της ζωής, προσαρμόζεται όταν χρειάζεται στις δυσκολίες δίχως να υποτάσσεται, αμφισβητεί γόνιμα δίχως να αντιδρά τυφλά,

Παράλληλα, μπορεί να χαίρεται και να φοβάται προστατευτικά. Η λειτουργία όλων των θετικών πλευρών αποτελεί την έκφραση του αληθινού εαυτού στην ενήλικη ζωή και συμβάλλει στην αίσθηση υπευθυνότητας και ελευθερίας. Ο λειτουργικός ενήλικας ζει πιο κοντά στον εσωτερικό άξονα της ύπαρξής του από όπου αντλεί χαρά, δύναμη και διάκριση να αντιμετωπίζει τις δυσκολίες της ζωής στο παρόν και να επουλώνει τις πληγές του παρελθόντος.

Ο μη λειτουργικός ενήλικας

Αποτελεί το πλήρωμα ενός πλοίου που τα μέλη του βρίσκονται σε σύγχυση, κυριαρχεί η επίκριση που σύντομα μετατρέπεται σε κατηγορία, ο φόβος που ακινητοποιεί, η ενοχή αντί της ευθύνης, η αύσοδοτη χαρά, η πρόσκαιρη απόλαυση και η αντίδραση δίχως φίλτρο, δίχως διάκριση και επίγνωση των συνθηκών. Σε τελική ανάλυση, το πλοίο πλέει δίχως προορισμό και ασφάλεια.

Στους ανθρώπους με εξαρτητική τάση θα συναντήσουμε και στο οικογενειακό τους περιβάλλον τις αρνητικές εκφάνσεις των πλευρών του εγώ.

Επίκριση, αδιαφορία, ασυδοσία, υποτακτικότητα, υπερφροντίδα και έλλειψη της ικανότητας αξιολόγησης πληροφοριών που πηγάζουν από την πραγματικότητα. Στην καθημερινότητά μας, όλοι οιάνθρωποι, στον ένα ή στον άλλο βαθμό, παρουσιάζουμε τέτοιου είδους δυσλειτουργίες αφού είναι ο τρόπος μας να καλυτερέψουμε, να απαλύνουμε πληγές του παρελθόντος. όμως, τελικά όχι μόνο οι πληγές δεν επουλώνονται αλλά βαθαίνου καθώς μας απομακρύνουν από την ύπαρξή μας.

Το αντίδοτο που προσφέρει η συμβουλευτική και η ψυχοθεραπεία είναι, κατά μία έννοια, η ενίσχυση των θετικών συστατικών του λειτουργικού ενήλικα.

Ο θεραπευτής θα βοηθήσει το εξαρτητικό άτομο όταν το εμπνεύσει να αγαπά τον εαυτό, όταν το στηρίξει να δημιουργήσει μέσα του εσωτερικά όρια που προστατεύουν, την ικανότητα απόλαυσης της ζωής χωρίς την ανάγκη εξωτερικών αντικειμένων και τη συνείδηση των βλαπτικών συμπεριφορών.

Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο Εξάρτηση και εξαρτήσεις που κυκοφορεί από τις εκδόσεις Ασημάκης.