Υπαρξιακή ψυχοθεραπεία: η καλλιέργεια της θεραπευτικής παρουσίας

Η θεραπευτική παρουσία αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση της υπαρξιακής - ανθρωπιστικής πρακτικής.

Παραθέτουμε μια συγκινητική ιστορία για το έργο ενός διακεκριμένου υπαρξιακού φιλοσόφου, του Martin Buber, η οποία απεικονίζει με έντονα χρώματα τη ζωτική σημασία της θεραπευτικής παρουσίας.

Όπως μας έχει μεταφέρει ο Friedman (1991β), ο Buber βρισκόταν χαμένος στη δίνη μιας μυστικιστικής έκστασης όταν ένας περίεργος επισκέπτης εμφανίστηκε στην πόρτα του. Ο επισκέπτης αυτός ήταν ένας σκυθρωπός και ανήσυχος νέος που είχε έρθει να ζητήσει τη συμβουλή του Buber:

Θα έπρεπε να πάει εθελοντής στον πόλεμο, στην πρώτη γραμμή (κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου), ή μήπως θα έπρεπε να αντισταθεί και να ζητήσει καταφύγιο ως μη μάχιμος.

Ενώ ο Buber χαιρετούσε αυτό τον νεαρό άντρα με τη συνηθισμένη του ευγένεια, η γνωστή του ικανότητα συντονισμού απουσίαζε. Με λίγα λόγια, καθώς βρισκόταν στη
μέση του διαλογισμού του, ο Buber απέτυχε να «συναντήσει» αυτό τον νεαρό άντρα, με τραγικά επακόλουθα.

Λίγο καιρό αργότερα, όπως μάθαμε, ο νεαρός αυτός άντρας κατετάγη στον στρατό και σκοτώθηκε στο μέτωπο. Παρά το ότι το γεγονός αυτό επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες, ο Buber θεώρησε ότι ήταν μια άμεση προειδοποίηση προς αυτόν και προς τους άλλους, ποτέ να μην υποτιμούν τη βαρύνουσα σημασία της παρουσίας. Και, σύμφωνα με τον Friedman, ποτέ πια δεν το επανέλαβε.

Η βαρύνουσα σημασία της παρουσίας τονίζεται ακόμα περισσότερο με την καταλυτική δήλωση του Rollo May (2007) ότι στη σε βάθος υπαρξιακή  ψυχοθεραπεία «κινδυνεύει η ζωή του θεραπευόμενου» και έτσι πρέπει να την αντιμετωπίζει ο ψυχοθεραπευτής.

Κατά τη γνώμη μας, υπάρχει μια μεγάλη διαφορά μεταξύ ενός ψυχοθεραπευτή που προσεγγίζει τον θεραπευόμενο σαν ένας «γιατρός» που πρόκειται να λύσει ένα πρόβλημα και ενός ψυχοθεραπευτή που είναι διαθέσιμος για ενδοπροσωπική και διαπροσωπική επικοινωνία.

Την ίδια στιγμή που ο πρώτος στέκεται απέναντι στον θεραπευόμενο και του προσφέρει συγκεκριμένες θεραπείες για μια απομονούμενη και προσδιορίσιμη αρρώστια, ο δεύτερος βρίσκεται στο πλευρό του θεραπευόμενου και του προσφέρει μια σχέση, μια πρόσκληση και μια συντροφιά για το ταξίδι.

Και ενώ ο πρώτος είναι πιθανόν να καλύψει την άμεση ανάγκη του θεραπευόμενου για ανακούφιση, ο δεύτερος είναι πιθανόν να καλύψει τις υποκείμενες ανάγκες του θεραπευόμενου για επικοινωνία, για ανακάλυψη του εαυτού του και για ζωντάνια.

Για να το ξεκαθαρίσουμε, και οι δύο μέθοδοι είναι συχνά αλληλοσχετιζόμενες κατά τη διάρκεια μιας δεδομένης θεραπείας, και οι δύο είναι χρήσιμες. Αλλά σήμερα, σε μια κοινωνία που η τυπική ατμόσφαιρα βασίζεται στην κατανάλωση, σπάνια είναι διαθέσιμες και οι δύο.

Μέσω της διάστασης της παρουσίας όμως είναι διαθέσιμες για τον θεραπευόμενο (συμπεριλαμβανόμενης και της διάθεσης για διαπραγμάτευση της
αμοιβής!) και η μέθοδος της επίλυσης του προβλήματος και η μέθοδος της συντροφικότητας κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Και οι θεραπευόμενοι, με τη σειρά τους, μπορούν να επωφεληθούν ουσιαστικά από αυτές τις πηγές.

Χωρίς όμως τη δεύτερη μέθοδο (τη συντροφικότητα στο ταξίδι), οι θεραπευόμενοι είναι πιθανόν να αισθανθούν μόνο βραχυπρόθεσμα την αλλαγή, και εύλογα, όπως ο επισκέπτης του Buber, να νιώσουν βραχυκυκλωμένοι.

Έτσι λοιπόν, η παρουσία του θεραπευτή είναι η βάση της ουσιαστικής δουλειάς στην υπαρξιακή - ανθρωπιστική ψυχοθεραπεία.

Ο Yalom (1980) μας δίνει έναν γλαφυρό παραλληλισμό ανάμεσα σε μια δεξιοτεχνική προετοιμασία ενός φαγητού και μιας υπαρξιακής ανθρωπιστικής ψυχοθεραπείας.

Εκεί που ένας συνηθισμένος μάγειρας ετοιμάζει ένα φαγητό σύμφωνα μ' ένα στάνταρ μενού, ο δεξιοτέχνης μάγειρας, παρά το γεγονός ότι δεν αγνοεί τις κυριότερες κατευθυντήριες γραμμές, συντονίζεται και ταυτόχρονα εξελίσσει, αναδεικνύει και με υποκειμενικό τρόπο εμπλέκεται στην ίδια την προετοιμασία. Ο δεξιοτέχνης μάγειρας, με άλλα λόγια, ξέρει πολύ καλά πως να προετοιμάσει ένα βασικό φαγητό αλλά ταυτόχρονα μπορεί να προσθέσει μπαχαρικά και άλλα συστατικά προκειμένου να το ενισχύσει και να το μεταμορφώσει ριζικά.

Για τον Yalom, αυτές ακριβώς οι μη καταγεγραμμένες συνταγές, αυτές οι «προσθήκες», όπως ο ίδιος τις ονομάζει, είναι εκείνες που μετρούν περισσότερο.

Αναλογικά, ο ψυχοθεραπευτής που είναι παρών και συντονισμένος είναι ακριβώς εκείνος που είναι έτοιμος να βοηθήσει τους θεραπευόμενους στο μέγιστο βαθμό, σύμφωνα με την υπαρξιακή ανθρωπιστική φιλοσοφική πρακτική.

Ένας τέτοιος ψυχοθεραπευτής είναι καλύτερα προετοιμασμένος να προσφέρει την ατμόσφαιρα, την προσωπικότητα και τη συνεχή προσαρμογή, παράγοντες που θα κινητοποιήσουν την αλλαγή του θεραπευόμενου (Bugental, 1987).

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ακόμα και η τυπική ψυχοθεραπευτική έρευνα υπεραμύνεται αυτού του αξιώματος: ο Wampold (2001), για παράδειγμα, ανακάλυψε ότι αυτοί οι «κοινοί παράγοντες», όπως η συμμαχία θεραπευτή - θεραπευόμενου και οι μεταβλητές της προσωπικότητας, εξηγούν εννιά στις δέκα φορές τη διαφορά στα αποτελέσματα της ίδιας θεραπευτικής τεχνικής.

Ο Yalom (1989) το διατύπωσε έτσι:

Η ικανότητα να υπομένουμε την αβεβαιότητα είναι προαπαιτούμενο για την άσκηση αυτού του επαγγέλματος. Παρά το γεγονός ότι ο κόσμος μπορεί να πιστεύει ότι οι ψυχοθεραπευτές καθοδηγούν τους ασθενείς συστηματικά και με σιγουριά μέσα από τα προβλέψιμα στάδια της θεραπείας προς έναν προκαθορισμένο στόχο, αυτό αποτελεί μια σπάνια περίπτωση...

Ο ισχυρός πειρασμός να επιτύχουμε τη βεβαιότητα υιοθετώντας μια ιδεολογική σχολή... κρύβει παγίδες: μια τέτοια πεποίθηση μπορεί να μπλοκάρει την αβέβαιη και αυθόρμητη συνάντηση η οποία είναι απαραίτητη για την αποτελεσματική θεραπεία. 

«Αυτή η συνάντηση» συμπεραίνει ο Yalom (1989), είναι «η καρδιά της ψυχοθεραπείας... μια ζεστή, βαθιά ανθρώπινη συνάντηση μεταξύ δύο ανθρώπων, με τον ένα (συνήθως, αλλά όχι πάντα, τον ασθενή) πιο προβληματισμένο από τον άλλο».

Τέλος, η αξία του να είναι κάποιος παρών ως ένα ευαίσθητο αλλά ταυτόχρονα και διακριτό πρόσωπο τονίζεται από τον Friedman (1995) στην παρακάτω περιγραφή από έναν θεραπευόμενό του:

Κατά τη διάρκεια της τετράχρονης θεραπείας του από τον Friedman, ο θεραπευόμενός του ο «Ντον», αναφέρει τα εξής:
Όταν σκέφτομαι τη θεραπευτική μας σχέση, αυτό που ξεχωρίζει είναι η διαδικασία και όχι το περιεχόμενο. Μέχρι να γνωρίσω τον Μόρις, πάντα «επέλεγα» μια πατριαρχική φιγούρα -συνήθως έναν δάσκαλο ή έναν ψυχολόγο, την ανέβαζα στο βάθρο και αποκτούσα μια εμμονή μαζί της – συνήθως όχι με ερωτικό ή σεξουαλικό τρόπο, αν και ενυπήρχε το ερωτικό στοιχείο. Απλώς ήθελα να αρέσω σ' αυτό τον άνθρωπο, να με αποδέχεται και να με θεωρεί έξυπνο και ενδιαφέροντα. Μια πραγματική σχέση όμως με τρομοκρατούσε – κρατούσα τις αποστάσεις μου και σπάνια τους μίλαγα. Όσο ισχυρότερη ήταν η έλξη, τόσο μεγαλύτερος ήταν ο φόβος.

Όταν πρωτοσυνάντησα τον Μόρις, κατάλαβα ότι ήθελα να υιοθετήσω και μαζί του την ίδια στάση. Αλλά δεν μπόρεσα ποτέ να τον φοβηθώ αρκετά – παρά το γεγονός ότι νομίζω πως το ήθελα πραγματικά. Παρα-ήταν ανθρώπινος. Δεν αισθάνθηκα ποτέ ότι έπρεπε να είμαι ενδιαφέρων ή έξυπνος, καλός, κακός, ευτυχισμένος ή λυπημένος - ήταν κάτι που δε με απασχόλησε ποτέ.

Εάν ο ψυχοθεραπευτής μπορεί να είναι ανθρώπινος και να κάνει λάθη, αυτό μου επιτρέπει να είμαι κι εγώ ανθρώπινος και να κάνω λάθη (σελ.313).

Για τον Friedman, όπως και για τους περισσότερους Yπαρξιακούς ψυχοθεραπευτές, είναι η καλλιέργεια της παρουσίας εκείνη που αποτελεί το θεμέλιο το οποίο και λειτουργεί ως στήριγμα και διαφωτιστικά γι' αυτούς. Τους στηρίζει υποστηρίζοντάς τους, επιτρέποντάς τους και να αγκαλιάσουν και να είναι ανοιχτοί στα θέματα των θεραπευόμενών τους και τους διαφωτίζει κάνοντάς τους μάρτυρες, αποκαλύπτοντας και επιτρέποντάς τους να εμπλακούν στα θέματα αυτά.

Με δυο λόγια, η παρουσία στηρίζει και διαφωτίζει αυτό που είναι προφανώς –άμεσα, συναισθηματικά, κιναισθητικά και εκ βαθέων- σχετικό με τον θεραπευόμενο και μεταξύ θεραπευόμενου και θεραπευτή, η δε καλλιεργεια της είναι το έδαφος, η μέθοδος και ο στόχος της Υπαρξιακής ανθρωπιστικής μεταμόρφωσης.

* Απόσπασμα από το βιβλίο Υπαρξιακή - Ανθρωπιστική Ψυχοθεραπεία που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κοντύλι.