Από τι εξαρτάται η ψυχική ανθεκτικότητα σε παιδιά και ενήλικες; Πότε επηρεάζεται θετικά και πότε κινδυνεύει;

Τα θετικά συναισθήματα συμβάλλουν σημαντικά στη προσαρμοστικότητα του ατόμου απέναντι σε στεσσογόνες/τραυματικές καταστάσεις, καθώς βοηθούν την ανάπτυξη των κατάλληλων δεξιοτήτων ώστε το άτομο να επιτύχει αυτορύθμιση και αυτοέλεγχο όταν οι καταστάσεις το επιτάσσουν.

 Τι είναι η ψυχική ανθεκτικότητα

Η ικανότητα του ατόμου να προσαρμόζεται με επιτυχία στις περιστάσεις της ζωής και τις αντιξοότητες και απειλές που μπορεί να προκύψουν, έχει οριστεί σαν ψυχική ανθεκτικότητα (mental resilience).

Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν συνεπάγεται την αντιμετώπιση μιας δυσκολία της ζωής μέσω της φυγής, αλλά την ικανότητα να την φέρουμε σε πέρας και να αναπτύξουμε μηχανισμούς ενώπιον του άγχους, και όλων των αρνητικών συναισθημάτων που αυτή επιφέρει.

Τέσσερις φάσεις μελέτης της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών

Οι έρευνες που επικεντρώθηκαν στη μελέτη της ψυχικής ανθεκτικότητας αφορούσαν αρχικά τα παιδιά και μετέπειτα τους ενήλικες. Είναι ενδιαφέρον να διακρίνουμε τέσσερις φάσεις όσον αφορά τη μελέτη για την ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών.

Σε πρώτη φάση το ερευνητικό ενδιαφέρον στράφηκε σε περιπτώσεις παιδιών που τα πήγαιναν καλά κάτω από αντίξοες συνθήκες και αναγνωρίστηκε η σημασία των πόρων που παίζουν ρόλο στη θετική προσαρμογή των παιδιών (θετικές σχέσεις με γονείς, καλές σχέσεις με τους  εκπαιδευτικούς, αυτονομία, αυτοεκτίμηση, επιμονή και εξυπνάδα).

Εν συνεχεία, η δεύτερη φάση των ερευνών εστίασε στους προστατευτικούς παράγοντες που συνδέονται με την ψυχική ανθεκτικότητα, δίνοντας βαρύτητα και στους εκτός οικογένειας παράγοντες.

Η τρίτη φάση συνδύασε όλα τα ερευνητικά ευρήματα και στράφηκε στο σχεδιασμό παρεμβάσεων με στόχο τη βελτίωση της ψυχικής ανθεκτικότητας με έμφαση τόσο στο οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον όσον και στους συνομιλήκους.

Τέλος, στη τέταρτη φάση έγινε μια προσπάθεια σύνδεσης των γονιδίων, της εγκεφαλικής λειτουργίας και της ανάπτυξης προκείμενου να βρεθούν παρεμβάσεις στο τομέα της ψυχικής ανθεκτικότητας, και όλα αυτά σε συνεργασία με περισσότερα επιστημονικά πεδία.

Παράγοντες που επιδρούν στην ψυχική ανθεκτικότητα

Ειδικότερα, αναφορικά με την ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών οι έρευνες εντοπίζουν κάποιες περιστάσεις που κατά τη διάρκεια της ζωής είναι πολύ πιθανό να επιφέρουν άγχος και έχει βρεθεί ότι δύναται να επιδράσουν αρνητικά στην ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας.

Αυτές οι περιστάσεις που αναφέρονται ως παράγοντες κινδύνου μπορεί να είναι: το δυσλειτουργικό οικογενειακό περιβάλλον, η έλλειψη στοργικών ενηλίκων, η ακραία φτώχεια, το ανεπαρκές σχολικό περιβάλλον, η σεξουαλική παρενόχληση, η ψυχοπαθολογία των γονέων, η παραμέληση από μέρους των γονέων, αρνητικά συμβάντα ζωής (διαζύγιο, θάνατος), ο πόλεμος, και τέλος ανωτέρα βία, όπως φυσικές καταστροφές ή υγειονομικές κρίσεις.

Παράγοντες που επιδρούν θετικά στην ψυχική ανθεκτικότητα

Σε αντιπαράθεση με τους παράγοντες κιδύνου είναι εξίσου ενδιαφέρον και σημαντικό να αναφέρουμε και τα στοιχεία που επιδρούν θετικά στην ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών.

Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται το ισχυρό δίκτυο κοινωνικής υποστήριξης, η παρουσία, τουλάχιστον ενός, άνευ όρων υποστηρικτικού γονέα ή υποκατάστατου γονέα, η θετική σχολική εμπειρία, η συμμετοχή σε εξωσχολικές δραστηριότητες και τέλος η απουσία υπερπροστασίας από μια δύσκολη κατάσταση ώστε να δοθεί χώρος για την ανάπτυξη δεξιοτήτων αντιμετώπισης δύσκολων περιστάσεων.

Ατομικά χαρακτηριστικά και ψυχική ανθεκτικότητα

Ωστόσο, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε στα ατομικά χαρακτηριστικά που επηρεάζουν θετικά την ψυχική ανθεκτικότητα, όχι μόνο των παιδιών αλλά και των ενηλίκων. Αρχικά, οι ασφαλείς και σταθεροί συναισθηματικοί δεσμοί επηρεάζουν την εικόνα του εαυτού, την αυτοεκτίμηση και την εμπιστοσύνη στον εαυτό και δημιουργούν ένα κατάλλλο έδαφος για την προαγωγή στρατηγικών αντιμετωπισης στρες και άγχους.

Ιδιοσυγκρασία

Επιπλέον, η ίδια η ιδιοσυγκρασία του ατόμου, δηλαδή κατά πόσο είναι ευάλωτο ή όχι ένα άτομο στις αντιξοότητες της ζωής, όπως και το κατά πόσο έχει την ικανότητα σαν άτομο να προσαρμόζεται στις καταστάσεις που προκύπτουν, παίζει σημαντικό ρόλο. Βασική, επίσης, είναι και η σωματική υγεία και η συναισθηματική σταθερότητα στο να αναπτυχθούν δεξιότητες αντιμετώπισης δυσκολιών, όπως ακόμη και η νοητική λειτουργία του ατόμου.

Άλλα ατομικά χαρακτηριστικά που ερευνητικά θεωρούνται ότι συνδράμουν θετικά στην ψυχική ανθεκτικότητα είναι οι κοινωνικές δεξιότητες, η αισιοδοξία, η αίσθηση του χιούμορ, η οργανωτικότητα, η αυτονομία, η παραγωγικότητα, καθώς και οι ικανότητες επικοινωνίας και οικειότητας.

Αρνητική επίδραση ατομικών χαρακτηριστικών

Να σημειωθεί εδώ ότι παρόλο που κάποια ατομικά στοιχεία επιδρούν αρνητικά στην ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας (πχ φτωχή σωματική ή ψυχική υγεία), δεν συνεπάγεται ότι η ύπαρξή τους νομοτελειακά αποκλείει την ανάπτυξη στοιχείων ανθεκτικότητας.

Για παράδειγμα, ασθενείς με χρόνια σωματικά ή ψυχικά νοσήματα έχουν επιδείξει υψηλά επίπεδα προσαρμοστικότητας και έχουν επιτύχει μια καλή ποιότητα ζωής σε βάθος χρόνου καταφέρνοντας να προσαρμοστούν και να δώσουν ένα ιδιαίτερο νόημα στη πρόκληση που βιώνουν.

Σύμφωνα με τους εξελικτικούς ψυχολόγους, στη περίπτωση των παιδιών, η ικανότητα της προσαρμοστικότητας σε μια δυσκολία, σε ένα τραύμα ή σε μια εξαιρετικά αντίξοη συνθήκη, βασίζεται πρωτίστως στις σχέσεις που αναπτύσσει το παιδί.

Ασφαλής και σταθερή σχέση

Η ύπαρξη στενής, ασφαλούς και σταθερής σχέσης με τους σημαντικούς άλλους (κατά βάση γονείς ή φροντιστές) μέσω της οποίας το παιδί λαμβάνει αγάπη, στήριξη και αποδοχή στα πρώτα χρόνια της ζωής, είναι βασικό κομμάτι που συνοδεύει την ψυχική υγεία του μετέπειτα ενήλικα και επιδρά στην καλλιέργεια της ψυχικής ανθεκτικότητας αλλά και γενικότητα στη καλή ψυχική υγεία.

Παράλληλα, κρίνεται σημαντική η συμβολή του εσωτερικού κέντρου ελέγχου. Αυτό αφορά την αντίληψη ότι έχουμε οι ίδιοι έλεγχο απέναντι στα γεγονότα της ζωής και μπορούμε να τα ορίσουμε και ως εκ τούτου με δική μας προσωπική προσπάθεια μπορουμε να ασκήσουμε επιρροή σε ό,τι μας συμβαίνει και ότι η ζωή μας δεν καθορίζεται από την τύχη ή το εξωτερικό περιβάλλον.

Αυτονομία και αποτελεσματικότητα

Τέλος, βρέθηκε ότι η αυτονομία και η αυτοαποτελεσματικότητα είναι χαρακτηριστικά που επηρεάζουν με τη σειρά τους τη προσαρμοστικότητα στις αντίξοες συνθήκες ζωής. Οι έννοιες αυτές σχετίζονται με την ανάληψη πρωτοβουλιών και ευθυνών και την διεκπεραίωση αυτών, με την αυτοπειθαρχία και τον έλεχο παρορμήσεων, καθώς και με την αποδοχή πιθανών αρνητικών εκβάσεων σε κάποιες καταστάσεις και τη διατήρηση ψυχραιμίας.

Είναι σαφές ότι στα όσα αναφέρθηκαν σημαντικό ρόλο παίζει το γνωστικό/αναπτυξιακό/συμπεριφορικό επίπεδο των παιδιών με βάση την ηλικιακή ομάδα στην οποία ανήκουν.

Κάθε ηλικία ορίζεται από διαφορετικές δεξιότητες στο γνωστικό/αναπτυξιακό κομμάτι αλλά και ως προς τα συμπεριφορικά μοτίβα που παρατηρούνται, οπότε και η προσπάθεια ενδυνάμωσης της ψυχικής ανθεκτικότητας πρέπει να σχεδιάζεται αναλόγως, πάντα με άξονα τα τρία παραπάνω στοιχεία (στενή σχέση με γονείς, εσωτερικό κέντο ελέγχου και δεξιότητες αυτονομίας και αυτοαποτελεσματικότητας).

Ο καίριος ρόλος της εκπαίδευσης

Εδώ είναι σημαντικό να τονιστεί ο καίριος ρόλος της εκπαίδευσης όσον αφορά το σχεδιασμό παρεμβάσεων προαγωγής της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών, ειδικά αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι τα παιδιά σε καθημερινή βάση περνούν μεγάλο μέρος της μερας τους στο σχολικό περιβάλλον.

Μια ιδανική παρέμβαση θα ήταν εκείνη που θα λάμβανε υπόψη το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού σε συνδυασμό με όλες τις εκφάνσεις του σχολικού περιβάλλοντος και θα επεκτείνονταν πέρα από τα στενά όρια ενός σχολικού εξαμήνου, καθώς θα αφορά μια συνεχή δυναμική διεργασία, σε στενή συνεργασία πάντα με το εκπαιδευτικό προσωπικό.

Η σημασία της ερμηνείας των γεγονότων

Κλείνοντας, είναι σημαντικό να επισημάνουμε μια ιδιαίτερα σημαντική έννοια, δια μέσω των χρόνων που μελετάται η ψυχική ανθεκτικοτητα, αυτή της αντίληψης που έχουμε για τα γεγονότα και το κατά πόσο τα ερμηνεύουμε ως τραυματικά/αγχωτικά ή ως προκλήσεις και ευκαιρίες για αυτοβελτίωση. Σε κάθε περίπτωση η δεξιότητα μας για ανθεκτικότητα περιορίζεται ή ενισχύεται με βάση την ερμηνεία που δίνουμε στα στρεσσογόνα γεγονότα ζωής.

Ένα γεγονός που γίνεται αντιληπτό ως απειλή είναι πολύ πιθανό να ενισχύσει την ευαλωτότητά μας περιορίζοντας τις δυνατότητές μας για ανθεκτικότητα και να ενισχύσει αρνητικά συναισθήματα, ενώ όταν το ίδιο γεγονός κριθεί ως πρόκληση-ευκαιρία, είναι πιο πιθανό να ανασύρει ψυχικές δυνάμεις και να ενεργοποιήσει δεξιότητες ικανές να μας κάνουν ψυχικά ενδυναμωμένα άτομα.  

Άρα, η προσωπική ερμηνεία, το νόημα που δίνουμε στις δυσκολίες που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε κατά τη διάρκεια της ζωής και η στάση μας απέναντι σε αυτές, κρίνουν σε μεγάλο βαθμό τον ικανότητά μας να προσαρμοζόμαστε,να αναπτύσσουμε αποτελεσματικές στρατηγικές αντιμετώπισής τους και τέλος να  καλλιεργούμε στοιχεία ανθεκτικότητας ώστε να μπορούμε να τις ξεπερνάμε.

Βιβλιογραφία

1. Παπακωνσταντινοπούλου, Α. (2018). Η ψυχική ανθεκτικότητα παιδιών σχολικής ηλικίας και η διαφοροποίησή τους ως προς τον παράγοντα μαθησιακές δυσκολίες. Διδακτορική Διατριβή. Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

2. Condly, S. (2006). Resilience in Children: A Review of Literature With Implications for Education. Urban Education, 41(3), 211-236.

3. Newman, T.(2002). Promoting resilience: A review of effective strategies for children care services. Prepared for the centre for evidence-based social services, University of Exeter.

4. Wright, M., Masten, A. & Narayan, A (2013). Resilience processes in development: Four waves of research on positive adaptation in the context of adversity. In S. Goldstein & R. B. Brooks (Eds.), Handbook of Resilience in Children (2nd edition, pp. 15-37). New York, NY: Springer.