Ο κύκλος της αλλαγής μέσα από το διαθεωρητικό μοντέλο αλλαγής συμπεριφοράς

Θα ξεκινήσουμε με μία παραδοχή: Η αλλαγή είναι σημείο της ζωής μας. Είτε γιατί αλλάζουν οι κοινωνικές, οικονομικές και άλλες συνιστώσες μέσα μας ή στο περιβάλλον μας είτε γιατί πολύ απλά αλλάζουμε εξελικτικό στάδιο στη ζωή μας, η αλλαγή ενυπάρχει στη πορεία της ζωής.

Εδώ μπορούμε να θυμηθούμε και την ρήση του Ηράκλειτου που λέει «Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ’αυτό μένειν» εννοώντας ότι μέσα στην ζωή ποτέ δεν είμαστε στην πραγματικότητα στατικοί/ες.

Πως στεκόμαστε στην αλλαγή; Η αλλαγή έρχεται μέσα σε μία στιγμή ή μέσα από μία διαδικασία και στάδια;

Εδώ θα έρθουμε λίγο στο που και πως αντιλαμβανόμαστε την αλλαγή. Την αλλαγή την αντιλαμβανόμαστε συνήθως στην τελική έκβαση, στο τελικό αποτέλεσμα. Όμως η αλλαγή έχει πολλές διεργασίες και στάδια.

Φεύγοντας από την αναστοχαστική σκέψη γενικότερα για την αλλαγή και εστιάζοντας περισσότερο σε καταστάσεις που εμείς επιθυμούμε να αλλάξουμε και να μετακινηθούμε για να έχουμε μία πιο επιθυμητή ζωή, θα κάνουμε μία πορεία πως συμβαίνει η αλλαγή  μέσα από ένα μοντέλο αλλαγής συμπεριφοράς, που ενέχει την ίδια στιγμή σαν ντόμινο επίδραση και την αλλαγή στις σκέψεις μας, στο πως βιώνουμε, χειριζόμαστε και εκφράζουμε τα συναισθήματα αλλά και στο πως σχετιζόμαστε με τον εαυτό μας (στο παρελθόν, παρόν και μέλλον) αλλά με τους σημαντικούς μας άλλους.  Λίγο- πολύ, σε όλα.

Μέσα από ένα παράδειγμα, θα αναφερθούμε σε  ένα μοντέλο διεργασίας της αλλαγής που χρησιμοποιείται κυρίως στον χώρο της απεξάρτησης αλλά θα μπορούσαμε να το αναστοχαστούμε και σε γενικότερες καταστάσεις της ζωή μας.

Αφορά το λεγόμενο «Διαθεωρητικό Μοντέλο Αλλαγής Συμπεριφοράς» που προτάθηκε από τους Prochaska και DiClemente, και το μοντέλο αυτό προτείνει πέντε στάδια επιθυμίας και πορείας προς την αλλαγή του χρήστη.

Αποκτήστε το βιβλίο των Ερώτων, από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας: Στις Σκιές του Έρωτα, για τους αιρετικούς της αγάπης 

Έχει αποτελέσει κυρίως ένα μοντέλο θεραπευτικής παρέμβασης, χρησιμοποιείται σε πολλούς τομείς όπως στην διαδικασία της απεξάρτησης και γενικότερα προσφέρει ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο για την κατανόηση της διαδικασίας της αλλαγής της συμπεριφοράς, ανεξάρτητα αν η αλλαγή περιλαμβάνει την έναρξη, τροποποίηση ή διακοπή μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς.

Τα στάδια της αλλαγής αποτελούν τα πιο σημαντικά συστατικά αυτού του μοντέλου που τα άτομα περνούν όταν αλλάζουν μία συμπεριφορά. Αλλά για να γίνει το μοντέλο και να επιτύχει, το άτομο χρειάζεται να έχει εσωτερικά κίνητρα και να θέλει να αλλάξει, το οποίο ενδυναμώνεται στην πορεία.

Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε αυτό το μοντέλο θα το παρομοιάσουμε με μία αρκετά κατάσταση που αφορά ένα σημαντικό αριθμό ανθρώπων, που μπορεί να αγωνίζονται να απεξαρτηθούν από μία ουσία όταν έχουν εξαρτηθεί από αυτή.

Ποια είναι η διαδικασία ενός ατόμου που επιθυμεί να αλλάξει την σχέση του  με μία ουσία και να διακόψει;  Πως βηματίζει και πορεύεται προς την επιθυμητή για εκείνο πάντα αλλαγή (π.χ διακοπή του από την ουσία, αν έχει εξαρτηθεί);

Γιατί θα πρέπει να μην ξεχνάμε ότι η αλλαγή για να επιτύχει πρέπει πρώτα από όλα να είναι επιθυμητή για το ίδιο το άτομο και όχι για τους άλλους.

Ας δούμε βήμα- βήμα τα στάδια του μοντέλου αυτού μέσα από το παράδειγμα ενός ατόμου που θέλει να διακόψει από την προβληματική χρήση του με μία ουσία.

Πρώτο στάδιο: Προπερίσκεψη

Σε αυτό το στάδιο, που είναι το πιο πρώιμο, το άτομο δεν έχει καν συνειδητοποιήσει ότι έχει πρόβλημα με την ουσία ή είναι απρόθυμο ή απογοητευμένο να προχωρήσει σε αλλαγή.

Δραστηριοποιείται ελάχιστα σε οποιαδήποτε ενέργεια μπορεί να ωθήσει σε μία μικρή αλλαγή για την προβληματική χρήση και συχνά πιστεύουν ότι υπάρχουν περισσότερο θετικές πλευρές της χρήσης παρά αρνητικές πλευρές.

Πολλές φορές μπορεί να παρουσιάζουν “αντιστάσεις” συζητώντας για το θέμα αυτό με άλλους.

Τι σημαίνει αυτό στην πράξη; Το άτομο δεν αντιλαμβάνεται ότι η χρήση, η χρονιότητα, η συστηματικότητα, ο τρόπος κ.α  που κάνει την ουσία τον επηρεάζει δυσχερώς στην ζωή του, στη σχέση του με τις σχέσεις του, στην εργασία, στην καθημερινότητά του.

Σε αυτή την κατάσταση ενδέχεται οι άλλοι να αντιλαμβάνονται την προβληματική του σχέση με μία ουσία (π.χ απουσία από την εργασία, σωματική κόπωση, απουσία από τις σχέσεις, αδράνεια, προσκόλληση και αυξημένος χρόνος με την ενασχόληση με μία ουσία) ενώ το ίδιο το άτομο δεν βλέπει την ίδια κατάσταση.

Δεύτερο στάδιο: Περίσκεψη

Εδώ το άτομο αρχίζει να βλέπει τις αρνητικές ή δυσλειτουργικές συνέπειες που έχει η χρήση μίας ουσίας στην ζωή του, πέρα από το περιβάλλον του. Προσπαθεί να καταλάβει το προβλημά του, να βρει τα αίτια και να αναζητήσει πιθανές λύσεις.

Ωστόσο στο στάδιο αυτό, στην πράξη μπορεί να απέχουν μακριά από το να βρουν πρακτική λύση (π.χ μπορεί να σκέφτεται να μειώσει ή διακόψει τη χρήση, αντιλαμβάνεται ότι κάτι δεν πάει καλά αλλα ακόμη δεν το σκέφτεται πρακτικά).

Στην ουσία παρά το γεγονός ότι το άτομο μπορεί να θέλει να κάνει κάτι διαφορετικό σε σχέση με την ουσία και ίσως τι χρειάζεται να κάνει για να το κάνει αυτό, ωστόσο δεν υπάρχει εσωτερική δέσμευση ακόμη στο να προχωρήσει σε αλλαγές.

 Υπάρχουν συνήθως συναισθηματικές αστάθειες και αμφιθυμία καθώς το άτομο παρά το γεγονός ότι βλέπει τις αρνητικές επιπτώσεις της, την ίδια στιγμή αντιλαμβάνεται και τις «καλές» πλευρές των δράσεων μίας ουσίας (π.χ μπορεί να προσφέρει χαλάρωση, μπορεί να κοινωνικοποιεί και να δημιουργεί παρέες μέσα από το κοινό χαρακτηριστικό, μπορεί να βοηθά στον ύπνο, στην έμπνευση, να δίνει μία ταυτότητα και να δένεται με μία ομάδα ανθρώπων κ.ο.κ)

Αν φύγουμε από μία ηθικολογική ματιά στην χρήση ουσιών (πχ “είναι κακό να κάνουμε υπερβολική χρήση ουσίας”) είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι αποτελεί, πρώτα από όλα, όλως παραδόξως, «μία στρατηγική επιβίωσης».

Κανείς στην πραγματικότητα δεν θέλει να κάνει κακό στον εαυτό. Μπορεί να υπάρχει ο φόβος για αλλαγή αλλά την ίδια στιγμή και επιθυμία για αλλαγή, σε μία πολύ συγκεχυμένη εσωτερική κατάσταση.

Τρίτο στάδιο: Προετοιμασία

Εδώ το άτομο, όπως το λέει και η ίδια η λέξη, προετοιμάζεται. Φτιάχνει σχέδιο δράσης ξεκινώντας από την διακοπή της ουσίας αλλά συνοδεύομενο από επιπλέον αλλαγές. Δημιουργεί εσωτερικά σκέψεις που σκέφτεται την πιθανή αλλαγή, ίσως ζητήσει βοήθεια από επαγγελματίες ή προγράμματα απεξάρτησης που βοηθούν στην διεργασία της αλλαγής για την αντιμετώπιση της προβληματικής χρήσης, οραματίζεται μία αλλαγή στη ζωή του.

Μπορεί να είχε ξαναδιακόψει την χρήση στο παρελθόν και σε αυτό το στάδιο ξέρει να προετοιμαστεί καλύτερα έχοντας ζυγίσει τις καταστάσεις.

Καλλιεργεί το έδαφος μέσα του/της για αυτό. Δημιουργούνται πιο θετικές στάσεις ότι η αλλαγή είναι εφικτή, παρά το γεγονός ότι μπορεί η προβληματική χρήση να ενυπάρχει και να είναι σημαντική ακόμη. Μειώνοντας οι αντιστάσεις στην αλλαγή. Αρχίζει να πιστεύει σε αυτή την πιθανή αλλαγή, είναι πιο ανοιχτός/η ως προς μία ενδεχόμενη αλλαγή.

Υπάρχει προετοιμασία σε σκέψεις, σε συναισθήματα και συμπεριφορές. Μπορεί να πει σε άτομα ότι θέλει να αλλάξει, για να πάρει κουράγιο και θετική ενίσχυση. Μπορεί να υπάρχει και η αμφιθυμία, που όμως μειώνεται αισθητά.

Τέταρτο στάδιο: Η Δράση

Σε αυτό το στάδιο, το σχέδιο δράσης μπαίνει σε εφαρμογή για την διακοπή της ουσίας. Το άτομο δρα, κάνει πράξεις, συμπεριφορές που είναι ορατές και αντιληπτές στο ίδιο ή/και στους άλλους. Αρχίζει να μειώνει ή διακόψει την χρήση της ουσίας.

Σταματά να την έχει στο σπίτι, να μειώνει ίσως πολύ την επαφή με μέρη και ανθρώπους που κάνουν χρήση. Την ίδια στιγμή μπορεί να διεισδύει στο γιατί χρησιμοποιεί την ουσία, τι ανάγκες ψυχικές, συναισθηματικές και σωματικές θέλει να καλύψει. Παράλληλα,  ίσως φροντίζει περισσότερο τις ανάγκες του/τη. Ίσως αρχίσει ένα χόμπι, μπορεί να φροντίζει περισσότερο θέματα υγείας του, μπορεί να αλλάζει τον τρόπο που σχετίζεται με τις σημαντικές του/της σχέσεις και να έχει πιο αυθεντικές και ζεστές σχέσεις.

Κινητοποιείται ενεργά, βλέπει αισθητά αποτελέσματα, η πίστη του/της ίσως αυξάνεται αλλά και η αυτοπεποίθηση, ότι μπορεί να τα καταφέρει στις όποιες αλλαγές έχει αρχίσει να ενεργοποιεί. Το στάδιο της δράσης είναι πάρα πολύ σημαντικό γιατί όντως έχει και πρακτικές και συμπεριφορές που μαρτυρούν της διαδικασία της αλλαγής. Είναι δύσκολο και απαιτητικό στάδιο, γιατί σε αυτό το στάδιο φεύγουμε από τα λόγια και μπαίνουμε στην πράξη. Και η πράξη εχει ενέργεια και πίεση.

Όμως έχει μία μικρή “παγίδα” αυτό το στάδιο: Σε αυτό το στάδιο πολλοί μπορεί να ενθουσιαστούν τόσο που να θεωρούν ότι καταφέραν και άλλαξαν. Και ότι τελείωσε. Όμως εδώ θα πάρω μία ωραία φράση που μπορεί να ακούμε από τους διατροφολόγους όταν ένα άτομο κάνει διατροφή για μείωση (ή αύξηση) κιλών: Το πιο δύσκολο δεν είναι να χάσεις (ή πάρεις) τα κιλά, το πιο δύσκολο και απαιτητικό είναι να τα συντηρήσεις και έτσι να αλλάξεις στάση ζωής.

 Άρα και να μειωθεί η να κοπεί η χρήση μίας ουσίας- για να φέρω το παράδειγμά μας- εφόσον αυτή είναι η ανάγκη του ατόμου, έρχεται να φωτίσει το πιο μακροχρόνιο δρόμο μας στην πορεία της αλλαγής που φέρνει το επόμενο στάδιο: την συντήρηση της αλλαγής αυτής στη διάρκεια του χρόνου.

Πέμπτη στάδιο: Συντήρηση

Η αλλαγή συμβαίνει και παίρνει όλο και περισσότερα σταθερά χαρακτηριστικά. Η δέσμευση αρχίζει να αυξάνεται και να παγιώνεται απέναντι στην αλλαγή. Γίνεται τρόπος ζωής.

Το άτομο δεν κόβει απλά την ουσία, αλλά βιώνει την αλλαγή ως φιλοσοφία ζωής. Εδώ έχει γίνει αντιληπτό και από το περιβάλλον ότι το άτομο βιώνει μία «μεταμόρφωση».

Νιώθει αυτοεκτίμηση, αυτοπεποίθηση, έρχεται σε μεγαλύτερη επαφή με το τι συμβαίνει στον συναισθηματικό του κόσμο, χωρίς να καταρρεύσει. Αντέχει. Έχει μία ματιά περισσότερο θετική. Νιώθει μία μεγαλύτερη απελευθέρωση. Δεν είναι ότι απλά διακόπηκε η ουσία, αλλά πολύ περισσότερο ότι άλλαξε γενικότερη η ζωή του.

Ξέρει ότι η συντήρηση θα είναι μία μακριά διαδικασία και ίσως να είναι πιο ανοιιχτό το άτομο σε μία «ύπουλη συνθήκη» εκείνη της υποτροπής, η οποία μπορεί να ενυπάρχει πιθανά σε κάθε στάδιο.

Η συνθήκη της υποτροπής

H υποτροπή γενικότερα σημαίνει ότι κάτι συμβαίνει και «πάω πίσω». Μπορεί να σημαίνει ότι το άτομο έκανε χρήση ουσιών, παρά το γεγονός ότι είχε δεσμευτεί ότι δεν θα ξανακάνω και καιρό απείχα.  Η υποτροπή γενικότερα μπορεί να επέλθει σε κάθε στάδιο. Μπορεί και γενικότερα να κάνει το άτομο συμπεριφορές οικείες και παλιές, παρά την αλλαγή. Μπορεί να σχετιστεί με άτομα που ίσως δεν ταιριάζουν με τον νέο του εαυτό.

Σε κάθε περίπτωση σημαίνει «κάτι παλιό». Ιδίως αν το άτομο κάνει χρήση ουσιών- για να μείνουμε στο παράδειγμα μας- θα νιώσει μεγάλη απογόητευση, ματαίωση, θλίψη, θυμό και αποτυχία αν υπάρξει μία υποτροπή και ξαναγυρίσει στην χρήση. Υπάρχει μεγάλη παγίδα να ματαιωθεί σε τέτοιο βαθμό που μπορεί να γυρίσει την παλιά κατάσταση.

Εκεί είναι σημαντικό να νοηματοδοτήσουμε την υποτροπή διαφορετικά: Δεν ακυρώνει την αλλαγή και τον αγώνα του ανθρώπου. Ίσως όμως φωτίζει κάποια πράγματα που χρειάζεται το άτομο να δει, συνειδητοποιήσει και να επεξεργαστεί πιο διεξοδικά που σχετίζονται με αυτό το «πισωγύρισμα». Να μετατραπεί η λέξη από αποτυχία σε μία κατάσταση περαιτέρω εξέλιξης και βελτίωσης. Και κάπως έτσι η υποτροπή, από αρνητικό γεγονός, αποκτά μία πιο θετική νοηματοδότηση που μπορεί να γίνει βοηθητική.

Το διαθεωρητικό μοντέλο αλλαγής συμπεριφοράς παρά το γεγονός ότι μπορεί να δουλεύεται και να χρησιμοποιείται πιο συστηματικά σε πιο εξιδεικευμένα πλαίσια θεραπευτικής αντιμετώπισης (όπως πλαίσια απεξάρτησης) ωστόσο  στοχαζόμενοι/ες τα στάδια αυτά, πολλοί άνθρωποι θα βρουμε ένα κομμάτι του εαυτού μας σε ένα οποιοδήποτε ζήτημα που πέρασε από όλα ή κάποια στάδια.

Βλέποντας βήμα βήμα τα στάδια, θα διαπιστώσουμε ότι σε κάθε δυσκολία μεγάλη που καλούμαστε να διαχειριστούμε, επισυμβαίνουν ίσως παρόμοιες καταστάσεις που οδηγούν σε αλλαγή πλεύσης ζωής.

Η αλλαγή χρειάζεται αρχικά επιθυμία και κίνητρο και έπειτα δέσμευση, ενέργεια, χρόνο και υπομονή και όσο πιο δύσκολη είναι, τόση περισσότερη δύναμη και υποστήριξη χρειάζεται.

Βιβλιογραφία:

Miller W, Rollnick S. Κινητοποιητική Συνέντευξη: προετοιμάζοντας ανθρώπους για αλλαγή. Αθήνα: Λίτσας, 2010