10 ψυχοθεραπευτές μιλούν για το τέλος της ψυχοθεραπευτικής σχέσης

Η ψυχοθεραπεία για κάποιες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις έχει ως στόχο την επίλυση προβλημάτων, πχ κρίσεις πανικού.
Για άλλες προσεγγίσεις, ο στόχος δεν είναι η επίλυση, αλλά η διαδικασία μέσα από την οποία φωτίζονται νέοι δρόμοι που καθιστούν το άτομο πιο ελεύθερο, πιο λειτουργικό, πιο (ψυχικά) ανθεκτικό.

Για πολλούς ψυχοθεραπευτές αλλά και θεραπευόμενους, το τέλος της ψυχοθεραπευτικής σχέσης έρχεται είτε όταν ολοκληρώνεται ο προκαθορισμένος αριθμός συνεδριών (πχ σε βραχυπρόθεσμες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις), είτε όταν προκύπτει μια σημαντική θεραπευτική αλλαγή / προσωπική εξέλιξη στον θεραπευόμενο.

Στα πλαίσια της ενότητας Οι θεραπευτές στο ντιβάνι της Πύλης Ψυχολογίας, ζητήσαμε από 10 ψυχοθεραπευτές - επιστημονικούς συνεργάτες της Πύλης μας, να απαντήσουν στα παρακάτω ερωτήματα: 

1. Ποιο είναι το σημείο εκείνο που σηματοδοτεί το τέλος της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας? Γράψτε λίγα λόγια γι αυτό, με βάση την ψυχοθεραπευτική προσέγγιση που ακολουθείτε.

2. Το ερώτημα «τι είναι θεραπεία», απαντά στο πότε έρχεται το τέλος της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας ή όχι; Για παράδειγμα, όταν το αρχικό αίτημα για θεραπεία είναι οι κρίσεις πανικού, τι θεωρούμε θεραπεία: την εξάλειψη των κρίσεων πανικού; την μείωση των επεισοδίων; την διατήρηση των επεισοδίων πανικού, όπου όμως ο θεραπευόμενος έχει αρχίσει να τα αποδέχεται και να αισθάνεται πιο ικανός να τα διαχειριστεί;

Αφού ευχαριστήσουμε όλους τους συνεργάτες που ανταποκρίθηκαν για μια ακόμη φορά στο κάλεσμα μας, παραθέτουμε τις πολύ ενδιαφέρουσες απαντήσεις τους:

Βαϊζίδου Χριστίνα, Ψυχίατρος, Ψυχοθεραπεύτρια

Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία είναι μία διαδικασία δυναμική και διαρκώς εξελισσόμενη χωρίς σαφή μέση και τέλος όταν ξεκινά. Το τέλος καλείται να προσδιοριστεί εξατομικευμένα με βάση πρωτίστως το ψυχοθεραπευτική αίτημα από την πλευρά του θεραπευόμενου και δευτερευόντως των επιμέρους στόχων που τίθενται από το θεραπευτή.

Πιο συγκεκριμένα, το ψυχοθεραπευτικό αίτημα περιλαμβάνει συνήθως τη βελτίωση ή και ίαση ορισμένων συμπτωμάτων. Η επίτευξη αυτού του στόχου θα μπορούσε να σηματοδοτήσει και το τέλος της διαδικασίας.

Τις περισσότερες φορές όμως, κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας με βάση την αναλυτική ψυχολογία του βάθους, αναδύονται στην επιφάνεια ασυνείδητες πτυχές που αφορούν στα βιώματα του ατόμου, καθώς και πυρηνικά στοιχεία των σχέσεων αλλά και της δομής της προσωπικότητάς του.

Η ψυχοθεραπεία γίνεται έτσι ένα ταξίδι προσωπικής εξερεύνησης, με στόχο την ανακάλυψη βαθύτερων συνδέσεων αλλά και του ίδιου μας του εαυτού. Ο τελικός προορισμός αυτού του ταξιδιού είναι ο καλύτερος δυνατός βαθμός αυτογνωσίας.

Πολλές φορές οι συνδέσεις αυτές γίνονται νωρίτερα αντιληπτές από το θεραπευτή, ο οποίος και προσπαθεί με διάφορους τρόπους να οδηγήσει το θεραπευόμενο στη διερεύνησή τους. Εξίσου μεγάλη ευθύνη του θεραπευτή θεωρώ πως είναι να επισημάνει με κάποιον τρόπο στο θεραπευόμενο τη βελτίωση αν υπάρχει, να επανεξετάζει το αίτημα, να αξιολογεί την πρόοδο και να προτείνει αντίστοιχα τη συνέχιση ή όχι της θεραπείας, αποφεύγοντας να καλλιεργηθούν εξαρτητικά στοιχεία από την πλευρά του θεραπευόμενου.
Εν τέλει μπορώ να πω ότι η ψυχοθεραπεία με βάση την αναλυτική ψυχολογία του βάθους επιδιώκει να αποκαταστήσει τη σύνδεση του ατόμου με τον εαυτό του ή αλλιώς, να βοηθήσει το θεραπευόμενο να ανακαλύψει τον αληθινό εαυτό του.

Τελικά, το ερώτημα «τι είναι θεραπεία», απαντά στο πότε έρχεται το τέλος της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας ή όχι;

Όχι απαραίτητα. Ως θεραπεία μπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί η ίαση του συμπτώματος, η αποκατάσταση της λειτουργικότητας του ατόμου.
Στο παράδειγμα που φέρατε όμως, ακόμη και η εξάλειψη των κρίσεων πανικού δε σηματοδοτεί απαραίτητα το πέρας της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας.
Αυτό προσδιορίζεται από το τι αποζητά ο κάθε ένας. Αν ο θεραπευόμενος επιθυμεί μόνο την εξάλειψη των συμπτωμάτων, τότε η θεραπεία μπορεί να λήξει εκεί. Αν επιθυμεί να διερευνήσει τα στοιχεία της προσωπικότητάς του και των βιωμάτων του, που ενδέχεται να οδήγησαν εν μέρει στο σύμπτωμα, τότε η ρότα που θα ακολουθήσει είναι διαφορετική.

Βάλια Παυλίδου, ψυχολόγος Γνωστικής Συμπεριφορικής Κατεύθυνσης

Είναι σίγουρα ένα πολύπλοκο θέμα στην πράξη το πότε έρχεται το τέλος της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας για τον κάθε θεραπευόμενο. Συχνά η ικανοποίηση του αρχικού αιτήματος ( π.χ. διαχείριση των κρίσεων πανικού) δεν σηματοδοτεί και το τέλος της ψυχοθεραπείας καθώς δουλεύοντας με τον θεραπευόμενο αναδύονται στην επιφάνεια βαθύτερα θέματα.

Το να τα δουλέψει ή όχι στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας είναι θέμα επιλογής. Μπορεί να συνεχίσει επομένως την ψυχοθεραπεία με νέα αιτήματα που να έχουν να κάνουν με πιο κεντρικά στοιχεία του χαρακτήρα του και της ψυχοπαθολογίας του και όχι με τα συμπτώματα.

Η εμπειρία μου μου έχει δείξει ότι η ψυχοθεραπευτική σχέση βαδίζει προς την ολοκλήρωση της όταν ο θεραπευόμενος έχει πετύχει τις αλλαγές που είναι έτοιμος να υποστηρίξει στο δεδομένο χρόνο.

Μπορεί να είναι το 100% του στόχου που έχει θέσει, αλλά μπορεί και λιγότερο, έχοντας όμως πλέον επίγνωση του τι τον δυσκολεύει από το να πάει παρακάτω. Άλλωστε το τέλος της θεραπευτικής σχέσης δεν ταυτίζεται και την ολοκλήρωση των αλλαγών που μπορεί να πετύχει ο θεραπευόμενος. Μπορεί και μετά το τέλος της ψυχοθεραπείας να επιτύχει αλλαγές στη ζωή του καθώς η επίδραση της ψυχοθεραπείας δεν παύει με τη λήξη των συνεδριών. Μπορεί επίσης να επανέλθει με νέο αίτημα στο μέλλον όταν θα είναι περισσότερο έτοιμος να το δουλέψει.
Το κριτήριο μας είναι πάντα ο ίδιος ο θεραπευόμενος.

Αν νιώθει ότι οι αλλαγές που πέτυχε είναι ικανοποιητικές για τον ίδιο και μπορεί να πορευτεί χωρίς τη συνδρομή μας, η θεραπεία έχει κάνει τον κύκλο της.

Αντιγόνη Γαρυφαλλάκη, ψυχολόγος, εξειδικευμένη στην οικογενειακή - συστημική ψυχοθεραπεία.

Στην προσωπική μου πρακτική ακολουθώ τις αρχές του Συνθετικού Μοντέλου Συστημικής Θεραπείας- ΣΥ.ΜΟ.ΣΥ. Θ., σύμφωνα με το οποίο η ψυχοθεραπεία νοείται ως μία διεργασία αναθεωρήσεων και αλλαγών και διαρθρώνεται σε στάδια, καθένα με χωριστούς στόχους (Κατάκη, 1992).

Κεντρικό στόχο της ψυχοθεραπείας αποτελεί το δικαίωμα του κάθε ανθρώπου να πάρει τη ζωή του στα χέρια του, έτσι ώστε να ζει, όπως ο ίδιος επιθυμεί. Ένας τέτοιος στόχος, ωστόσο, παραμένει γενικός και αόριστος, γι’ αυτό το λόγο, ανάλογα με το στάδιο θεραπείας τίθενται επιμέρους στόχοι.

Η θεραπευτική διαδικασία ξεκινάει από την μετατόπιση του ατόμου από παγιωμένες αιτιοκρατικές θέσεις για τη ζωή (ποιος φταίει; γιατί;), σε έναν κυκλικό τρόπο σκέψης (πώς;), όπου το άτομο βλέπει τον εαυτό του ως μέρος ενός γενικότερου συστήματος που επηρεάζει και επηρεάζεται με απώτερο στόχο την ανάληψη της ευθύνης της αλλαγής του. Βλέπει λοιπον, ότι το σύμπτωμα που τον/την ταλαιπωρεί δεν είναι μία αμοιγώς προσωπική του υπόθεση.

Αντίθετα, το σύμπτωμα αποτελεί την ένδειξη της δυσκολίας στο σύστημα που ζει. Ο θεραπευόμενος, όμως, είναι αρκετά δυνατός για να μπορέσει να το εκφράσει και να καλέσει σε βοήθεια. Προχωρώντας στη θεραπεία, το άτομο εξερευνά όλο και περισσότερο τον εαυτό του, βουτώντας σε όλο και βαθύτερα νερά. Σταδιακά απομακρύνεται από τις συμπεριφορές και τη διευθέτηση της καθημερινότητας, για να κατευθυνθεί στην εξερεύνηση των ρόλων που έχει αναλάβει στη ζωή του και να φθάσει στη διερεύνηση και τελικά απάντηση υπαρξιακών ερωτημάτων αναφορικά με την ταυτότητα και το νόημα της ζωής.

Σε ένα τόσο μακρύ ταξίδι ο κάθε θεραπευόμενος διατηρεί το δικαίωμα της «αποβίβασης» κάθε στιγμή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δραπετεύει.

Η δέσμευση στη θεραπευτική σχέση και διαδικασία αποτελεί προϋπόθεση για την αποτελεσματικότητα.

Ωστόσο, ως θεραπευτές οφείλουμε να κρατάμε το μέτρο ανάμεσα στην διερεύνηση των αντιστάσεων και στο σεβασμό του ρυθμού και της επιθυμίας του κάθε θεραπευόμενου, πριν προχωρήσουμε σε επόμενο στάδιο. Στο τέλος του πρώτου σταδίου, συνήθως τα συμπτώματα υποχωρούν και μία μερίδα θεραπευόμενων αποφασίζει να σταματήσει τη θεραπεία, αφού βιώνουν την ανακούφιση από τα συμπτώματα που τους ταλαιπωρούσαν, έχοντας απαντήσει στο αρχικό τους αίτημα και φυσικά έχοντας εδραιώσει ένα νέο πλαίσιο αναφοράς και γνωρίζοντας πια ότι η αλλαγή είναι στο χέρι τους. Σε αυτό το σημείο, το άτομο αρχίζει να χτίζει πιο ανοιχτές και ειλικρινείς διαπροσωπικές σχέσεις. Με λίγα λόγια, το άτομο καταφέρνει να έρθει σε επαφή με τις ανάγκες του και απολαμβάνει την ισοτιμία στις σχέσεις που δημιουργεί. Η αίσθηση αυτή μπορεί να σηματοδοτήσει το τέλος της θεραπείας, ακόμα και εάν το άτομο δεν έχει μπει σε πιο βαθειές ψυχικές αναζητήσεις.

Μεγάλη μερίδα θεραπευόμενων, ωστόσο συνεχίζει...  Η σχέση με το θεραπευτή, ως σχέση με το συμβολικό γονέα, παραμένει στο χρόνο ακόμα και μετά το κλείσιμο της θεραπευτικής διαδικασίας. Φανταστείτε ένα γονιό που αποχαιρετά το παιδί του, δίνοντας το μήνυμα «Φύγε τώρα, πέτα ψηλά, ζήσε όπως σου αξίζει. Η πόρτα μου και η αγκαλιά μου θα είναι ανοιχτές όταν θα τις χρειαστείς». Με αυτόν τον τρόπο ο θεραπευόμενος φεύγει έχοντας στη φαρέτρα του όλα αυτά που με το σπαθί του κέρδισε μέσα στη θεραπεία. Παράλληλα όμως, ξέρει ότι ο θεραπευτής του θα είναι διαθέσιμος, ως άλλος καλός γονιός, για να τον υποστηρίξει σε επόμενη φάση της ζωής του, εάν προκύψει η ανάγκη.

Ηλιάννα Πεσσάρη, Ψυχολόγος - ψυχοθεραπεύτρια, ειδικευμένη στην βιωματική θεραπεία μέσω ψυχοδράματος

Η ψυχοθεραπευτική προσέγγιση που ακολουθώ είναι το η βιωματική ψυχοθεραπεία μέσα από το ψυχόδραμα. Η σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στον θεραπευτή και τον θεραπευόμενο είναι ισότιμη και συνεργατική και οι δύο είναι υπεύθυνοι για κάθε στάδιο της θεραπευτικής διαδικασίας. Ο θεραπευόμενος είναι ο ίδιος υπεύθυνος για τον εαυτό του, την διαδρομή, το πόσο θέλει να εμβαθύνει, το πότε είναι έτοιμος να κάνει το επόμενο βήμα. Ο θεραπευτής είναι συνοδός στην πορεία αυτή, υποστηρίζοντας, ανοίγοντας νέες οπτικές και φροντίζοντας να υπάρχει ένας ασφαλής χώρος έκφρασης για το άτομο.

Για μένα το τέλος της θεραπευτικής σχέσης σηματοδοτείται όταν ο θεραπαευόμενος νιώθει έτοιμος να κάνει αυτό το βήμα, όταν θέλει να δοκιμάσει όσα έμαθε κατά τη διάρκεια της δουλειάς μακριά από την θεραπευτική σχέση. Δεν υπάρχει συγκεκριμένος χρόνος για να γίνει κάτι τέτοιο. Το πιο σύνηθες είναι να έρθει η στιγμή που το ίδιο το άτομο θα θέλει να συνεχίσει μόνο του.

Στο ψυχόδραμα, βλέπουμε τη θεραπεία ως μία διαδικασία προσωπικής ανάπτυξης, "εκπαίδευσης" στη ζωή, στη συνάντηση, στην φροντίδα του εαυτού.

Βλέπουμε αυτή την διαδικασία ως ένα συνεχές, χωρίς ακριβές τέλος, ως μία συνεχή διεργασία μέσα στη ζωή. Η ιδέα είναι ότι μπορώ να σχετιστώ με την δουλειά αυτή όσο νιώθω ότι θέλω να εμβαθύνω και μπορώ να σταματήσω και να ξανασυνδεθώ αν νιώσω ξανά την ανάγκη, σε κάποια άλλη περίοδο της ζωής μου. Μέσα από την θεραπευτική δουλειά, παίρνω εργαλεία και εφόδια και μαθαίνω να με φροντίζω και να με κατανοώ μέχρι που δεν θα χρειάζομαι καθόλου τον θεραπευτή για να τα καταφέρω όλα αυτά. Εκεί είναι ένα καλό σημείο να σταματήσω ή να κάνω μια παύση.

Έπειτα μπορεί να νιώσω ότι κατά διαστήματα χρειάζομαι ένα πλαίσιο αναφοράς, έναν χώρο όπου θα μπορώ να με ακούω ξανά ή να μου θυμίζω όσα έχω μάθει, οπότε τότε, αλλάζει λίγο η διαδικασία. Οπότε δεν υπάρχει ακριβές τέλος, ούτε τέλος με την έννοια του αμετάκλητου.

Όσο ζω, αλλάζω, όσο αλλάζω, αλλάζουν οι ανάγκες μου και πάντα θα χρειάζομαι να μπορώ να με ακούω, να με καταλαβαίνω και να με φροντίζω, άλλες φορές πιο εντατικά και άλλες λιγότερο. Άλλες φορές, μόνος μου και άλλες με την συνοδεία του θεραπευτή.

Τι είναι θεραπεία στην ψυχοδραματική φιλοσοφία

Η έννοια της θεραπείας στην ψυχοδραματική φιλοσοφία, έχει την έννοια της αναγνώρισης όλων όσων έχω μέσα μου, έτσι ώστε να τα καταλάβω, να τα φωτίσω και να τα βγάλω από το εσωτερικό σκοτάδι, να τα δω με καθαρή ματιά και από διαφορετικές οπτικές, να μπορέσω να τα διαχειριστώ, ώστε να μην με αιφνιδιάζουν τόσο, και τελικά να δημιουργήσω αυτόν τον τόπο μέσα μου όπου όλα αυτά θα χωράνε με άνεση χωρίς σκληρές γωνίες, χωρίς πόνο και χωρίς εσωτερική σύγκρουση. Δεν θέλουμε να θεραπεύσουμε κάτι με την έννοια της ιατρικής θεραπείας, δηλαδή ο στόχος μας δεν είναι να πετάξουμε αυτά που μας δυσκολεύουν και να τα απαρνηθούμε, αλλά αντίθετα θέλουμε να κατανοήσουμε αυτά τα στοιχεία που μας δυσκολεύουν και να το αποδεχτούμε, βρίσκοντας τρόπους να τα διαχειριζόμαστε.

Η ψυχοθεραπεία μοιάζει με έναν δρόμο που οδηγεί στην γνωριμία με τον εαυτό μας. Καταφέρνοντας όλα τα παραπάνω, τα συμπτώματα εξαλείφονται από μόνα τους τις περισσότερες φορές, χωρίς αυτό να είναι πάντα το ζητούμενο.

Με την παραπάνω έννοια, το κάθε άτομο που μπαίνει σε αυτήν την διαδικασία, κρίνει μόνο του πότε νιώθει ότι πέτυχε τον στόχο του. Για κάποιους το ζητούμενο είναι πολύ συγκεκριμένο και όταν επιτευχθεί φεύγουν, για άλλους πιο ανοιχτό και διευρυμένο (σαν πορεία αυτογνωσίας) και για άλλους ξεκινά ως πολύ εστιασμένο και στην πορεία διευρύνεται και βίσκουν κάποιο άλλο νόημα, βλέποντας την διαδικασία αυτή σαν ένα δρόμο αυτογνωσίας χωρίς τέλος που ακόμα και μακριά από την θεραπευτική σχέση, αυτή θα συνεχίζεται.

Γιώργος Γιαννούσης, Ψυχοθεραπευτής και επιστημονικός υπεύθυνος στο Ινστιτούτο εφαρμοσμένης συμβουλευτικής & ψυχοθεραπείας - ΝΗΜΑ. 

Το τέλος της ψυχοθεραπείας συνίσταται στους σκοπούς της. Η ψυχοθεραπεία είναι ο ενδελεχής συνοδοιπόρος στο ταξίδι της αυτοπραγμάτωσης, επιχειρεί επομένως να δημιουργήσει στον θεραπευόμενο τις προϋποθέσεις να ενεργοποιηθεί η αυτοποιητική του δυναμική. Του μαθαίνει δηλαδή να προσανατολίζεται στη ζωή και να συνθέτει δημιουργικά τις εσωτερικές του πλευρές προς μια ζωή με νόημα. Η αυτοποίηση του εαυτού και του κόσμου ως ατομική δημιουργία, αυτό είναι η ψυχοθεραπεία.

Όταν ο άνθρωπος δημιουργεί αυτό που επιλέγει να είναι κάθε φορά, μέσα στα όρια που θέτει η αλληλοσυσχέτιση και αλληλεξάρτηση με το φυσικό, κοινωνικό, ιστορικό του πλαίσιο. Με αυτή την έννοια ο καθένας ορίζει την αρχή και το τέλος της ψυχοθεραπευτικής διεργασίας ως ένα κομμάτι στο συνεχές της ζωής του. Όπως όλα τα ταξίδια λοιπόν, έτσι και το ταξίδι της ψυχοθεραπείας έχει τέλος, έχει δηλαδή ένα σκοπό. Είναι επομένως ανοιχτό και διαφορετικό για κάθε θεραπευόμενο, όπως ανοιχτή, απρόβλεπτη και διαφορετική είναι και η θεραπευτική του διαδρομή. Η ψυχοθεραπεία, ως συνάντηση υποκειμένων, ενέχει με άλλα λόγια μια τελεολογική άποψη για τη ζωή και τον άνθρωπο. Το τέλος της προσδιορίζεται από τους επιδιωκόμενους σκοπούς της και καθοδηγείται από την ανάγκη και την επιθυμία για τη γνώση των μέσων και των τρόπων που οδηγούν σε αυτούς.  

Η ψυχοθεραπεία αντανακλάται επίσης σε ένα ανταποδοτικό τέλος, απαιτεί δηλαδή μια δαπάνη (οικονομική, συναισθηματική, χρόνου, κ.α.) και προσδοκά ψυχικά οφέλη. Αντλεί ως εκ τούτου πόρους από το παρελθόν και το παρόν είναι όμως προσανατολισμένη στο μέλλον μια και τοποθετεί τα αίτια των πράξεων σε αυτό, υπό την έννοια πως αυτές καθορίζονται από το σκοπό τους κι ο σκοπός βρίσκεται στο μέλλον.

Τι είναι θεραπεία; 

Είναι δύσκολο να εγκλωβίσουμε σε λέξεις την έννοια της «θεραπείας», παρά ταύτα θα μπορούσαμε να την ορίσουμε ως τη διαλογική (δια-του-λόγου / δια-του-άλλου) μακροχρόνια διεργασία προσωπικής  αυτογνωσίας και αλλαγής που συντελείται στο τοπίο της ψυχοθεραπευτικής συνάντησης σε ατομικό, οικογενειακό ή ομαδικό επίπεδο. Το νόημα της θεραπείας δηλαδή κατευθύνεται στο σκοπό της αλλαγής του ανθρώπου.

Ως συστημικός ψυχοθεραπευτής μπορώ να σας μεταφέρω τη σημαντικότητα της κατανόησης του νοήματος ως μέσο συγκατασκευής τόσο της πραγματικότητας, όσο και της υποκειμενικότητας και στην τομή αυτών και της θεραπευτικής σχέσης, με την έννοια πως το χτίσιμο αυτής δομείται πάνω σε ένα σκοπό, σε ένα νοηματικό πλαίσιο αναφοράς το οποίο είναι σε διαρκή αλληλεπίδραση, αλληλοσυσχέτιση και αλληλεξάρτηση του θεραπευτή με τον θεραπευόμενο.

Βλέπετε σε μια κουβέντα για τη θεραπευτική πρακτική ξεκινώ με το σκοπό, την αποστολή, το νόημα της θεραπευτικής διαδικασίας. Και αυτό γιατί; Σύμφωνα με την Κατάκη τα συστήματα, σαν κι αυτό που προκύπτει από την θεραπευτική συνάντηση, οργανώνονται ακολουθώντας ένα Γνωστικό Σύστημα Αυτοαναφοράς. Στο ανώτερο σημείο του ΓΣΑ υπάρχει ο σκοπός για τη δημιουργία του συστήματος, ενώ ακολουθούν σε ιεραρχία οι αξίες και οι ρόλοι που ορίζει για τα μέλη του. Στο κατώτερο επίπεδο της πυραμίδας βρίσκονται οι αντιλήψεις για τις καθημερινές συμπεριφορές, με άλλα λόγια οι συμπεριφορές έπονται. Και το καταδεικνύω αυτό ευθείς εξαρχής δεδομένου πως συνήθως προσπαθούμε να «θεραπεύσουμε» στοχεύοντας απευθείας στη συμπεριφορά των θεραπευομένων. Η συμπεριφορά όμως απορρέει από ένα σύστημα ρόλων το οποίο με τη σειρά του υφαίνεται σε ένα πλαίσιο αξιών και αρχών, η σύνθεση των οποίων οριοθετεί το σκοπό ύπαρξης (το νόημα) ενός συστήματος.  

Η συμπεριφορά στοιχειοθετεί ένα σύμπλεγμα συμπτωμάτων με τα οποία ο θεραπευόμενος προσπαθεί να βρει λύσει στα αδιέξοδα του, όπως είναι και το προαναφερόμενο σύμπτωμα των κρίσεων πανικού.

Η «συμπτωματική» συμπεριφορά θα τον φέρει συνήθως στο κατώφλι της ψυχοθεραπείας δημιουργώντας ασυνείδητα την αρχή μιας παράδοξης λύσης. Παράδοξη γιατί τα συμπτώματα που τον ταλαιπωρούν μπορούν να φωτίσουν το δρόμο για τις εσωτερικές αναζητήσεις, συνδέσεις και μετακινήσεις. Το σύμπτωμα με άλλα λόγια μπορεί να λειτουργήσει ως ο καταλύτης των αδιεξόδων και από εφιάλτης να γίνει το τίμημα της αλλαγής και το εισιτήριο για το ψυχοθεραπευτικό ταξίδι. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε τα συμπτώματα με ένα ταχυδρόμο, ο οποίος μας φέρνει ένα μήνυμα. Αν εμείς επιθυμούμε να «εξοντώσουμε» τον ταχυδρόμο χάνουμε μια ευκαιρία να ακούσουμε τι μας κομίζει.

Το μήνυμα του έχει βέβαια μια «ονειρική» μορφή, χρειάζεται επομένως αποσυμβολοποίηση για να το δούμε κάτω από τις μεταμφιέσεις του, στις οποίες μπορεί να είναι ντυμένο ως κρίση πανικού, κρίση άγχους, σωματικό σύμπτωμα, κ.ο.κ. Το αρχικό σύμπτωμα επομένως θα μας υποδείξει τους υποδυόμενους ρόλους, οι οποίοι  υφαίνονται από το αξιακό σύστημα το οποίο με τη σειρά του υπηρετεί και νοηματοδοτεί το σκοπό του υποκειμένου. Μέσα από αυτή την αλληλουχία θα επιχειρήσει ο θεραπευόμενος τις εσωτερικές του καταδύσεις, την επούλωση των εσωτερικών του ρωγμών και την μεταφύτευση σε αυτές νέων μοτίβων συμπεριφοράς. Και για να το πω με τα λόγια μιας εκπαιδευομένης μου στη συστημική ψυχοθεραπεία «η θεραπεία είναι κάτι πιο βαθύ από το σύμπτωμα. Το σύμπτωμα είναι το φύλλωμα και η θεραπεία είναι οι ρίζες. Αν δεν φτάσουμε στις ρίζες δεν έχουμε θεραπεία». 

Η ψυχοθεραπευτική συνάντηση δημιουργεί ένα συγκινησιακό κλίμα με ένα κυρίαρχο στόχο την αλλαγή του θεραπευόμενου. Στο θεραπευτικό διάλογο ο θεραπευτής δεν συνιστά ένα πρόσωπο ηγεμονικό, μια αυθεντία απόμακρη, ούτε όμως ένα ισοδύναμο συνομιλητή, δεν είναι δηλαδή αυθεντία αλλά αυθεντικός. Ο θεραπευτής είναι δάσκαλος κι όπως κάθε δάσκαλος καλείται να μάθει στο μαθητή του και μέσα από αυτή τη διαδικασία να γίνεται κι εκείνος καλύτερος. Είναι ένας δάσκαλος χορού, του χορού της θεραπείας, γνωρίζει μεν πολύ καλά τα βήματα (τη θεωρία της δικής του προσέγγισης),  μα όπως είπε ο Carl Jung «μάθε καλά τις θεωρίες σου, ώστε να είσαι σε θέση να τις αφήσεις στην άκρη όταν αγγίξεις το θαύμα της ανθρώπινης ψυχής». Η γνήσια στόφα και η αυθεντικότητα τού επιτρέπουν να συνεξελίσσεται δημιουργικά με τον θεραπευόμενο και ναι αυτή είναι η μεγαλύτερη ευλογία αυτού του επαγγέλματος, να μαθαίνεις τον εαυτό σου λειτουργώντας υποστηρικτικά στους άλλους. Και να μαθαίνεις τον εαυτό σου είναι μια συνεχής διεργασία συνυφασμένη με την ίδια τη ζωή, ως εκ τούτου η συνεξέλιξη είναι το αμοιβαίο συμβόλαιο της θεραπευτικής σχέσης. 

Τελειώνει η ψυχοθεραπεία; 

Στο ερώτημα λοιπόν αν τελειώνει η ψυχοθεραπεία θα σας έλεγα με ευθύτητα πως όχι, με την έννοια ότι οποιασδήποτε μορφής ψυχοθεραπεία σε φέρνει σε επαφή με την εσωτερική σου πραγματικότητα. Σε συμπυκνωμένο χρόνο η ψυχοθεραπευτική διαδικασία σου καθρεφτίζει καταστάσεις, σε διευκολύνει να δεις υπόγειες, κρυμμένες τραυματικές εμπειρίες και σου δίνει την ευχέρεια και τη δυνατότητα, δυναμώνοντας το εγώ, να κάνεις τις απαραίτητες διορθωτικές κινήσεις.

Η ψυχοθεραπεία είναι μια αναστοχαστική πράξη, μια συμβολική γλώσσα, μια γλώσσα του εαυτού μας, την οποία κανείς χρησιμοποιεί όταν την έχει ανάγκη. Είναι επίσης μια κατεύθυνση, δεν σημαίνει ότι αργότερα στη ζωή του θεραπευόμενου δεν θα υπάρξουν γεγονότα που θα χρειαστεί να χρησιμοποιήσει τη γλώσσα της θεραπείας (η οποία θυμίζω σε φέρνει σε επαφή με το ασυνείδητο, δηλαδή τα θέλω και τον εσωτερικό σου εαυτό). Και παρά το γεγονός ότι πολύ λένε πως «αφού έκανα αυτά τα χρόνια είμαι εντάξει», νομίζω πως τη χρήση αυτής της γλώσσας την έχουμε πάντα ανάγκη, μέχρι να τελειώσει η διαδρομή της ζωής μας.

Δεν τελειώνει επομένως η θεραπεία, τελειώνει το συμπυκνωμένο χρονικό διάστημα για να μάθεις να χειρίζεσαι, να διαχειρίζεσαι, αλλά και να συναισθάνεσαι, να κατανοείς δηλαδή συναισθηματικά, τις πτυχές του εαυτού σου, αυτό το στόχο έχει η θεραπεία.

Η ψυχοθεραπεία δεν έχει στεγανά, είναι ένας εξελισσόμενος χώρος, γιατί δεν έχει ένα απτό υλικό που θα προσδιορίσει με την αντικειμενικότητα των θετικών επιστημών ένα επιστημονικό πεδίο συμπαγές, το οποίο με τη σειρά του θα καθορίσει ένα συμπαγές ψυχοθεραπευτικό παράδειγμα ή υπόδειγμα, ένα manual. Όταν ξεκινάς μια ψυχοθεραπευτική διαδικασία με έναν θεραπευόμενο δεν μπορείς να προσδιορίσεις από την αρχή τι εσωτερικά ταξίδια ή τι φουρτούνες πιθανότατα θα έρθουν στην επιφάνεια. Όταν ξεκινά η θεραπεία δεν ξέρουμε ποια τραύματα έχει ο θεραπευόμενος ή αν έχει, ούτε γνωρίζουμε ποια είναι τα αποθέματά του, αντικρίζουμε μόνο την μεταμφιεσμένη, με το σύμπτωμα, αλήθεια του. Η αλήθεια του συμπτώματος είναι κρυμμένη στους συμβολισμούς του, με την έννοια πως τα αιτήματα που έρχονται στο πλαίσιο της θεραπείας εξυπηρετούν μια παράδοξη λύση στα αδιέξοδα του υποκειμένου, οπότε διαφοροποιούνται από αυτά που θα αναδυθούν στη διάρκεια της θεραπευτικής πορείας.

Όπως λέει μια θεραπευομένη μου «ο λόγος που ζήτησα βοήθεια ήταν ζητήματα που αφορούν στα παιδιά μου. Αυτός ήταν ο Στόχος. Πώς να επικοινωνήσω μαζί τους, πώς να διαχειριστώ δύσκολες καταστάσεις, πώς να τα βοηθήσω ώστε να μάθουν να διαχειρίζονται το άγχος, τον θυμό, τη ζήλια κλπ. Εκείνη την ημέρα άνοιξε ο ασκός του Αιόλου και βγήκαν όλοι οι άνεμοι να με παρασύρουν. Ευτυχώς. Έχω κατανοήσει πολλά έκτοτε. Έμαθα πως όλα είναι αλληλένδετα και αλληλοεξαρτώμενα. Ο Στόχος αναπροσαρμόστηκε, έγινε Στόχοι, πληθυντικός. Και στον πυρήνα του προβλήματος, εγώ.

Επομένως, ποιες είναι οι αλλαγές που θα με βοηθήσουν να φτάσω στο τέλος; Να ανακαλύψω τον εαυτό μου, να τον κατασκευάσω, όπως έμαθα στην ψυχοθεραπεία. Να αποδεχτώ τον εαυτό μου όπως πραγματικά είναι, να έχω εσωτερική ειρήνη. Να είμαι σε επαφή με τα συναισθήματα μου, να μην τα καταπιέζω, να τα εκφράζω. Να είμαι ήλιος, να αντλώ δύναμη από τον εαυτό μου ώστε να αντιμετωπίζω τις καθημερινές προκλήσεις του μυαλού και της ψυχής. Ξεκινώντας από αυτά, μαθαίνω σιγά σιγά να επικοινωνώ ουσιαστικά με τους ανθρώπους, παρατηρώ σταδιακά να αλλάζουν οι ισορροπίες, να αλλάζει η σχέση με τους γύρω μου».

Είναι επομένως η ψυχοθεραπεία ένα ταξίδι στο οποίο η εμπειρία δεν είναι ίδια για όλους, είναι μοναδική για τον καθένα, αφού δημιουργείται μέσα από την μοναδικότητα της θεραπευτικής σχέσης, την προσωπικότητα του θεραπευτή, τις αντιστάσεις του θεραπευομένου, κλπ. Αυτό σημαίνει πως η θεραπευτική σχέση ορίζεται από την ψυχική συνάντηση κι όχι από τη δυναμική του συμπτώματος. Το σύμπτωμα κατηγοριοποιεί και εξειδικεύει την παρέμβαση, ενώ η σχέση εντάσσει, βαθαίνει και διευρύνει τη θεραπευτική διαδρομή. Σε ορισμένες περιπτώσεις βέβαια η ανακούφιση από τα συμπτώματα σηματοδοτεί το τέλος της ψυχοθεραπείας πριν καν όμως αυτή ξεκινήσει.

Όπως λέει μια άλλη θεραπευομένη μου «η ψυχοθεραπευτική διαδικασία σε οδηγεί κάθε φορά να ανακαλύπτεις μια νέα πλευρά του εαυτού σου, καθώς και να αντιμετωπίζεις πιο λειτουργικά κάποιες επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές».

Στο ερώτημα που τίθεται τι είναι θεραπεία θα έλεγα πως είναι να πονάς λιγότερο για τα τραύματά σου και περισσότερο για τις αλλαγές σου. Όταν δηλαδή η ψυχή δεν πονά, παρά μόνο για να αλλάξει,  (η καρδιά πονάει όταν ψηλώνει), όταν δεν σε ματαιώνουν οι αδυναμίες σου αλλά γίνονται ο δρόμος της αλλαγής, όταν γνωρίζεις καλύτερα τον εαυτό σου και τον βελτιώνεις για να είσαι ο ίδιος πάνω από όλα καλά, όταν πραγματώνεις τις επιθυμίες σου, όταν τολμάς να βλέπεις τα πράγματα και με μια άλλη ματιά, όταν αξιοποιείς τις πηγές ενέργειας που διαθέτεις και θρέφεις τις καλές σου πλευρές. Όταν γνωρίζεις τον εαυτό σου, η ψυχοθεραπευτική διαδικασία σε οδηγεί να εξελιχθείς στην καλύτερη εκδοχή του εαυτού σου. Σαν να λέμε πως ενώ η ψυχοθεραπευτική διαδικασία έχει το συμβολικό της τέλος, η «θεραπεία» συνεχίζει νομοτελειακά για όλη μας τη ζωή. Κι αυτό το τέλος το ορίζει η δέσμευση σε ένα σκοπό, στο σκοπό της αλλαγής.

Σεβαστιάνα Κουτρουμπάνου, Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια, σωματική θεραπεύτρια.

Στη λεκτική και τη σωματική ψυχοθεραπεία μη κατευθυντικής προσέγγισης,(N.D.I-S.P.N.D-S.E.R) τις οποίες εφαρμόζω η επιθυμία του θεραπευόμενου ορίζει την αρχή, αλλά και το τέλος της θεραπείας.

Πάντα η ψυχοθεραπευτική διαδικασία αρχίζει με κάποιο αίτημα που σχετίζεται με ένα ή περισσότερα συμπτώματα από τα οποία ο θεραπευόμενος επιθυμεί να απαλλαγεί.

Η θεραπευτική σχέση δεν είναι ταυτόχρονη με την αρχή της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας. Θεραπευτική σχέση υφίσταται από τη στιγμή που ο θεραπευόμενος αρχίζει να ανταποκρίνεται στις προτάσεις που γίνονται από τον θεραπευτή στα πλαίσια της θεραπευτικής συνεδρίας.

Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία λοιπόν, ξεκινάει με τον αρχικό αίτημα του θεραπευόμενου. Με το άκουσμα και την ανάδυση της επιθυμίας -βασικός άξονας δουλειάς στην μέθοδο για την οποία μιλάω- η ψυχοθεραπεία υποστηρίζει τον θεραπευόμενο να φτάσει στην πραγμάτωση του αίτηματος του. Στην πορεία της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας η ανάδυση των επιθυμιών του θεραπευόμενου πολύ συχνά δημιουργεί νέα αιτήματα, τα οποία οδηγούν θεραπευτή και θεραπευόμενο να επαναπροσδιορίσουν τους στόχους της διαδικασίας. Επομένως η ψυχοθεραπευτική διαδικασία ολοκληρώνεται όταν όλα τα αιτήματα του θεραπευόμενου έχουν λυθεί.

Στην μέθοδο με την οποία δουλεύω υπάρχουν δύο επίπεδα θεραπείας.

Το πρώτο επίπεδο αφορά στην απαλλαγή του θεραπευόμενου από τα συμπτώματα του και ο,τι τον ταλαιπωρεί όταν απευθύνεται στον ψυχοθεραπευτή. Σ’αυτό το επίπεδο φτάνουν όλοι οι θεραπευόμενοι σχετικά γρήγορα. Το στάδιο αυτό δίνει μια πρώτη γνώση στον άνθρωπο γύρω από την συμπεριφορά, την δύναμη της προσωπικής έκφρασης, την χρησιμότητα της αυτοπαρατήρησης και της συνειδητοποίησης. Όλα αυτά τα στοιχεία βοηθούν τον θεραπευόμενο να απαλλαγεί απο τα συμπτώματα του.

Το δεύτερο επίπεδο αφορά στην προσωπική ανάπτυξη. Εδώ εμπεριέχεται η βαθιά γνώση του εαυτού, η ανάδυση παλιών τραυμάτων, η κατανόηση της θέσης του κάθε ανθρώπου στο κοινωνικό σύνολο, η απάντηση υπαρξιακών ερωτημάτων, η ειλικρινής αποδοχή του εαυτού και του άλλου, η συνειδητή ύπαρξη του σώματος. Αυτό το δεύτερο επίπεδο είναι αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε θεραπεία. Η θεραπεία περικλείει την έννοια της αλλαγής, η οποία μπορεί να έρθει μόνο με την βιωματική επεξεργασία όλων των παραπάνω θεμάτων.

Το να προχωρήσει ο θεραπευόμενος στο δεύτερο επίπεδο της θεραπείας είναι πάντα μια δική του επιθυμία, η οποία μπορεί να αναδυθεί σε κάποιο σημείο της διαδικασίας. Επομένως θεραπεία μπορεί να είναι είτε η ολοκλήρωση του πρώτου επιπέδου, είτε η ολοκλήρωση του δεύτερου επιπέδου.
Η σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον θεραπευτή και τον θεραπευόμενο είναι σημαντική και στενή, ιδιαίτερα για όσους θεραπευόμενους προχωρούν στο δεύτερο επίπεδο της θεραπείας. Τυπικά η ψυχοθεραπευτική σχέση τελειώνει όταν οι συνεδρίες της διαδικασίας τελειώνουν . Ουσιαστικά όμως η σχέση αυτή για αρκετούς θεραπευόμενους δεν τελειώνει ποτέ. Με αυτό εννοώ ότι η επιρροή αυτής της εμπειρίας έχει μια βαθιά εγγραφή στον εσωτερικό κόσμο αυτών των ανθρώπων και είναι πάντα ένα σημείο αναφοράς.

Δήμητρα Τσώλα Ψυχολόγος, Ψυχοθεραπεύτρια Συνεργάτης του Ψυχοθεραπευτικού Κέντρου – Πολυχώρου Animus Corpus

Σύμφωνα με το συνθετικό μοντέλο, το τέλος της ψυχοθεραπείας προσανατολίζεται τόσο στους θεραπευτικούς στόχους που έχουμε σχεδιάσει με το θεραπευόμενο από την αρχή αυτού του ταξιδιού, όσο και στη θεραπευτική σχέση – τις δυσκολίες ή τα συναισθήματα που ανακινήθηκαν στο εδώ και τώρα.

Ο θεραπευόμενος καλείται να υπενθυμίσει στον εαυτό του τους λόγους που τον έφεραν στη θεραπεία και τους στόχους που θα τον οδηγήσουν σε ψυχική ευεξία. Είναι έτοιμος να προσεγγίσει το τέλος της θεραπείας όταν μπορεί να αναγνωρίσει τα οφέλη της θεραπείας, να συγκρίνει τον παλιό του εαυτό με το νέο. Το τέλος της θεραπείας σηματοδοτείται από την απόκτηση νέων εφοδίων, αλλά και την ετοιμότητα του ίδιου του ατόμου να χρησιμοποιήσει τα θεραπευτικά εργαλεία στο μέλλον, ώστε να δημιουργήσει τις ευκαιρίες για περαιτέρω προσωπική εξέλιξη.

Είναι απαραίτητο να αναλογιστούμε με το θεραπευόμενο τις αλλαγές που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της θεραπείας αλλά και όσα δεν ολοκληρώθηκαν.

Εκτός από την αναγνώριση των βελτιωμένων συμπεριφορών, είναι σημαντική η εφαρμογή αυτών σε καινούριες καταστάσεις. Στο τελευταίο στάδιο λοιπόν εστιάζουμε στο παρελθόν – τι άλλαξε, αλλά και στο μέλλον – τι θα συμβεί. Όπως στη διατήρηση των νέων ισορροπιών. Παρόλο που η ψυχοθεραπεία αποτελεί ένα νέο λειτουργικό και αισιόδοξο σημείο αναφοράς για το άτομο, συνιστάται ένας σχεδιασμός για τυχόν υποτροπή.

Η δυαδική σχέση και η θεραπευτική συμμαχία ενδυναμώνουν το άτομο και καθώς μαζί με το θεραπευόμενο προετοιμαζόμαστε συνειδητά για το τέλος, το άτομο μπορεί να βιώσει έναν αποχωρισμό «διαφορετικό» από πολλούς άλλους διαπροσωπικούς αποχωρισμούς στη ζωή του. Η αποδοχή αυτού του αποχωρισμού – με όσα συναισθήματα αυτό συνεπάγεται – διευκολύνει παρά υπονομεύει την πρόοδο του θεραπευόμενου.

Το τέλος της θεραπευτικής διαδικασίας εξαρτάται από την προσωπικότητα του ατόμου, τις δυνάμεις και τις αδυναμίες του. Οι στόχοι είναι ρεαλιστικοί και υλοποιήσιμοι. Κι αυτό αξιολογείται τόσο στην αρχή της θεραπείας, όσο και στο τέλος. Η θεραπεία δεν είναι ατελείωτη. Και αυτό αποτελεί μια μεγάλη πρόκληση. Στο τελευταίο στάδιο το άτομο καταλαβαίνει πως ώριμο πια, και ανεξάρτητο, στηρίζεται στις δικές του δυνάμεις και αναλαμβάνει τις ευθύνες του.

Ακριβή Καρίμπα, ψυχολόγος, ψυχοθεραπεύτρια ψυχοδυναμικής κατεύθυνσης

Το τέλος της θεραπευτικής διαδικασίας δε βασίζεται μόνο στις οδηγίες της ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης που ακολουθώ. Η κατεύθυνσή μου είναι ψυχαναλυτική αλλά επειδή κάθε θεραπευτική σχέση είναι μοναδική, ανάλογα με το αίτημα του κάθε θεραπεύομενου και την εμπειρία μου, χρησιμοποιώ και στοιχεία άλλων προσεγγίσεων
Κριτήριο για το τέλος της θεραπείας, αποτελεί για εμένα η ψυχική ενδυνάμωση του κάθε θεραπεύομενου. Δηλαδή, αν το αρχικό αίτημα της ψυχοθεραπείας είναι για παράδειγμα οι ψυχαναγκασμοί, σαφώς και θα θεωρήσω καμπή την μείωση των συμπτωμάτων και τη βελτίωση της καθημερινότητάς του, αλλά δεν θα είναι κριτήριο για λήξη της θεραπείας.

Εμβαθύνοντας στις πιο σύνθετες πτυχές του ψυχισμού του και παράλληλα με την σχέση εμπιστοσύνης που έχει αναπτυχθεί, πιστεύω ότι αρχή της λήξης της θεραπείας, είναι ο βαθμός ψυχικής ωριμότητας του κάθε ατόμου.

Αυτό εννοώ ψυχική ενδυνάμωση. Όταν μέσα στην θεραπευτική σχέση, “βλέπει” τον εαυτό του ικανό να αποδεχτεί και μετά να αντιμετωπίσει και τα προηγούμενα τραύματα του αλλά και τις κάθε δυσλειτουργίες που συμβαίνουν, στο εδώ και εξής. Είναι σαν να καταλαβαίνω και εγώ ως θεραπευτής ότι ο θεραπεύομενος νοιώθει ψυχικά ισότιμος.

1.Πιστεύω επίσης, ότι το τι σημαίνει θεραπεία, δεν απαντά κατά ανάγκη και ως θέσφατο για την ημερομηνία λήξης της . Το ερώτημα αυτό, παρότι βασικό, δεν μπορεί να απαντηθεί με αυστηρά κριτήρια και μεμονωμένα. Πάλι παίρνοντας ως παράδειγμα έναν ψυχαναγκαστικό θεραπευόμενο, θα θεωρήσω θεραπεία την αποδοχή από μεριάς του, της πηγής των ψυχαναγκαστικών συμπτωμάτων και δευτερευόντως την ικανότητά του να τα διαχειρίζεται ώστε να μην τον βασανίζουν στην καθημερινότητά του.

Γιάννης Αγγελής, Κοινωνικός λειτουργός και σωματικός ψυχοθεραπευτής

Το τέλος της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας, που συνδέεται άμεσα και με την σωματική ψυχοθεραπεία, την οποία ασκώ, πραγματοποιείται όταν ο θεραπευόμενος καταφέρει να επαναδημιουργήσει τον εαυτό του, συνδέοντας αυτή την φορά τον νου, τα συναισθήματα και τις σωματικές αισθήσεις, σε μια λειτουργική ενότητα, που θα απαρτίζει τον εαυτό του. Επίσης θα συμπλήρωνα, ότι είναι σημαντικό να μεταμορφωθεί μέσα από την θεραπευτική διαδικασία, σε εσωτερικό θεραπευτή του εαυτού του, γνωρίζοντας εις βάθος την προσωπική του ιστορία που δημιούργησε τον χαρακτήρα του και όντας έτοιμος να πάρει το ρίσκο, να ακολουθήσει άλλους δρόμους, που δεν είναι παγιωμένοι.

Η θεραπεία δεν είναι τίποτα άλλο από ένα ταξίδι. Μια διαδρομή από γνωστό τόπο σε ένα τόπο άγνωστο. Ο κάθε θεραπευόμενος ανάλογα με τον χαρακτήρα του και την περίοδο στην οποία βρίσκεται, διαλέγει συνειδητά ή ασυνείδητα, μέχρι που επιθυμεί να φτάσει. Για κάποιους ανθρώπους αρκεί να ξεπεράσουν τα συμπτώματα που τους βασανίζουν, για άλλους δεν αρκεί μόνο αυτό και επιθυμούν όσο τίποτα, να ανακαλύψουν την βαθύτερη ρίζα των δυσκολιών τους. Για μένα, το καθήκον του θεραπευτή, είναι να καθρεφτίζει τις βαθύτερες ανάγκες του κάθε θεραπευόμενου, σεβόμενος απόλυτα την εξατομικευμένη προσωπικότητα του, προσπαθώντας να είναι άρτιος και υποστηρικτικός σε αυτή την μετάβαση.

Άγγελος Λεβέντης, Κοινωνικός Λειτουργός & Ομαδικός Ψυχοθεραπευτής – Ψυχοδραματιστής

Αυτό το τέλος δε βρίσκεται έξω αλλά μέσα μας.
Την απάντηση θα δώσει ο θεραπευόμενος για το πότε νιώθει έτοιμος να αποχαιρετήσει. Προσωπικά ως θεραπευτής ακολουθώ το σχήμα που θα οδηγήσει σε αυτό το σημείο "Ζεν" όπου υπάρχει: 

• Κάθαρση για το παρελθόν,
• Εστίαση στο παρόν βίωμα (εδώ και τώρα),
• Ελπίδα για το μέλλον.

Η θεραπευτική μου προσέγγιση εστιάζει στο βίωμα και στο τρίπτυχο: Αναγνώριση - Αποδοχή - Αγάπη. Όταν το άτομο:
α) έρθει σε επαφή με καθετί δικό του/της και μπορέσει να το αναγνωρίσει, να δει τι είναι, τι ξέρει, τι νιώθει και ποια τυφλά σημεία έχει,
β) αποδεχτεί το ποιος/-α/-ο είναι, όποια κατάσταση έχει αντιμετωπίσει και αποτελεί βίωμα του/της
και γ) το αγαπήσει ολοκληρωτικά,
τότε επέρχεται ολοκλήρωση (=τέλος) με ισορροπία και αρμονία.
Ταυτόχρονα όμως, μέσα από τη θεραπευτική διαδικασία προετοιμάζεται και αποκτά ψυχική ανθεκτικότητα και μηχανισμούς αντιμετώπισης για ό,τι μελλοντικό συμβεί.

Βιβλιογραφία
Κατάκη, Χ. (1992). Τα στάδια της ψυχοθεραπείας: διαδοχικές αναθεωρήσεις ως διεργασία αυτοοργάνωσης. Ψυχολογικά Θέματα, 5(1), σελ. 61-77.